«Τότε πήρε τον λόγο ο Πρωταγόρας και είπε: Νεαρέ μου, αν με ακολουθήσεις, την ημέρα που μαθητεύσεις κοντά μου, θα γυρίσεις σπίτι σου έχοντας γίνει καλύτερος και την επόμενη το ίδιο. Και κάθε μέρα πάντοτε θα πηγαίνεις προς το καλύτερο» Πλάτωνας, Πρωταγόρας 318a
Η φιλοσοφία δεν ξεκίνησε από την Αθήνα. Πριν από τους φιλοσόφους εμφανίζονται στην Αθήνα οι Σοφιστές, δηλαδή οι επί πληρωμή δάσκαλοι της σοφίας. Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον ανατρέφεται ο Σωκράτης, ο πρώτος Αθηναίος φιλόσοφος. Γύρω του δημιουργεί ένα ετερόκλητο πλήθος μαθητών, είναι ο δάσκαλος τους, όμως δεν δέχεται ποτέ χρήματα για τα μαθήματά του. Απορρίπτει εξ αρχής την επί πληρωμή διδασκαλία για λόγους ελευθερίας και αυτάρκειας, δημιουργώντας έτσι την τομή μεταξύ των δύο. Όπως καταγράφει ο Ξενοφώντας στη δική του Απολογία (1.2.6) ο Σωκράτης χαρακτήριζε τους Σοφιστές «δούλους, καθώς έπαιρναν χρήματα για τη διδασκαλία τους, ενώ ήταν αναγκασμένοι να συναναστρέφονται με οποιονδήποτε τους πλήρωνε, σε αντίθεση με τον ίδιο που επέλεγε τους συνομιλητές του».
Μία ακόμη διαφορά μεταξύ των δύο είναι η καταγωγή τους. Οι Σοφιστές δεν είναι Αθηναίοι, αλλά η φήμη τους έχει ξεπεράσει τα όρια της πατρίδας τους. Αυτό τους δίνει την ευκαιρία να ταξιδεύουν για να διδάξουν την τέχνη της ρητορικής. Ο Πλάτωνας τους παρουσιάζει ως διασημότητες να συνδιαλέγονται με τον Σωκράτη, αν και δεν είναι το ίδιο επικριτικός με όλους. Στον ομώνυμο διάλογο ο Πρωταγόρας «ομολογεί ότι είναι σοφιστής και μορφώνει τους ανθρώπους» (317b), αλλά ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους Σοφιστές «που διαφθείρουν τους νέους διδάσκοντας αστρονομία, γεωμετρία και μουσική». Ο Πρωταγόρας διδάσκει την εὐβουλία, δηλαδή «πώς να διοικεί κάποιος με τον καλύτερο τρόπο τον οίκο του αλλά και τις υποθέσεις της πολιτείας», ή, όπως το θέτει ο Σωκράτης: «κάνει τους πολίτες αγαθούς» (318e-319a).
Ο Πρωταγόρας κατάγεται από τα Άβδηρα της Θράκης, όπως και ο Δημόκριτος, και το όνομά του συνδέεται με πολλές ιστορίες που αποδίδουν αξιόπιστες μεν πηγές, αιώνες δε αργότερα. Έτσι, μαθαίνουμε από τον Διογένη Λαέρτιο (Βίοι φιλοσόφων 8.53) ότι ήταν αχθοφόρος (φορμόφορος) όταν τον συνάντησε ο Δημόκριτος. Η περίεργη αυτή ιστορία που αφηγείται πρώτος ο Γέλλιος παρουσιάζει τους δύο άντρες να συναντιούνται τυχαία στον δρόμο και τον Δημόκριτο να απορεί βλέποντας έναν αχθοφόρο να περπατά γρήγορα κουβαλώντας με μεγάλη ευκολία ένα φορτίο (που ήταν τόσο άβολο και δύσκολο να συγκρατηθεί). Τότε, ο Δημόκριτος τον ρώτησε ποιος είχε συναρμολογήσει τα ξύλα με αυτόν τον τρόπο. Όταν ο Πρωταγόρας απάντησε ότι το είχε κάνει ο ίδιος, ο Δημόκριτος του ζήτησε να λύσει τη δέσμη και να την τακτοποιήσει ξανά με τον ίδιο τρόπο, γεγονός στο οποίο ο Πρωταγόρας ανταποκρίθηκε αμέσως:
«Αφού όμως το έκανε αυτό, τότε ο Δημόκριτος, έκπληκτος από την έντονη διάνοια και την εξυπνάδα αυτού του αμόρφωτου ανθρώπου, είπε ‘Αγαπητέ μου νεαρέ, αφού έχεις το ταλέντο να κάνεις καλά πράγματα, υπάρχουν μεγαλύτερα και καλύτερα πράγματα που μπορείς να πραγματοποιήσεις μαζί μου’ και αμέσως τον πήρε μακριά, τον κράτησε στο σπίτι του, τον προμήθευσε με χρήματα, του δίδαξε φιλοσοφία και τον έκανε τον σπουδαίο άνθρωπο που έγινε στη συνέχεια» Αύλος Γέλλιος, Αττικές νύχτες 5.3
Η καταγωγή δεν θα είναι το μόνο κοινό σημείο μεταξύ των δύο Αβδηριτών. Οι Αθηναίοι θα κάψουν τα βιβλία του Πρωταγόρα στην αγορά, αφού στείλουν έναν κήρυκα να τα συλλέξει από όλους όσοι είχαν αντίγραφα στην κατοχή τους και θα τον εξορίσουν (Βίοι φιλοσόφων, 9.52). Παράλληλα, ο Αθηναίος Πλάτωνας θα επιχειρήσει να κάψει τα βιβλία του Δημόκριτου σε μια προσπάθειά του να αποσοβήσει τη θεωρία του, (Βίοι φιλοσόφων, 9.40). Η ατομική θεωρία θα διασωθεί, κυρίως από την επικούρεια φιλοσοφία, ενώ ο σχετικισμός του Πρωταγόρα θα εξελιχθεί στον Σκεπτικισμό, το φιλοσοφικό κίνημα που θα ακολουθήσει η Ακαδημία μετά τον θάνατο του Πλάτωνα.
Αλλά ο Πρωταγόρας θα μείνει τελικά στην Ιστορία ως Σοφιστής και όχι ως φιλόσοφος:
«Ωστόσο, αυτός ο Πρωταγόρας δεν ήταν αληθινός φιλόσοφος, αλλά ο πιο έξυπνος (acerrimus) από τους Σοφιστές- διότι, λάμβανε ένα τεράστιο χρηματικό ποσό ετησίως από τους μαθητές του, με την υπόσχεση να τους διδάξει πώς οι αδύναμοι γίνονταν ισχυρότεροι μέσω της ενέργειας των λέξεων, μια διαδικασία που την ονόμαζε στα ελληνικά: τὸν ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν, «κάνοντας να φανεί ο χειρότερος λόγος σαν ο καλύτερος» Αύλος Γέλλιος, Αττικές νύχτες 5.3
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
