«Η αυτάρκεια είναι ο μεγαλύτερος πλούτος» Επίκουρος, απ. 70
Οι φιλόσοφοι στην αρχαιότητα είχαν χρόνο για στοχασμό. Στην πραγματικότητα αφιέρωσαν τη ζωή τους στη σκέψη -που καθοδήγησε την πράξη- καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου. Αναζήτησαν τη σοφία, εις βάρος των υλικών αγαθών, καθώς με αφετηρία τον νου σύντομα αναγνώρισαν πως ο πλούτος δεν μπορεί να είναι το «τέλος», δηλαδή ο τελικός σκοπός της ζωής. Σ’ έναν κόσμο όπου ο πλούτος ανήκε στα χέρια των «Ολίγων» ήταν εύκολο να εξακριβώσουν (με ζωντανά παραδείγματα ανθρώπων) ότι η επιθυμία για περισσότερα αγαθά στην ουσία είναι φτώχεια. Τι μπορεί να προσφέρει ο (τεχνητός) πλούτος σε σύγκριση με την (φυσική) ελευθερία που πηγάζει από την αυτάρκεια;
Η αυτάρκεια δεν είναι φτώχεια. Το αντίθετο. Η επικούρεια φιλοσοφία έρχεται να υπενθυμίσει στον άνθρωπο την ηδονή που εδράζει στην αυτάρκεια και όχι στην υπερβολή των αγαθών. Οι ανθρώπινες ανάγκες (έτσι όπως έχουν οριστεί από τη φύση), όταν εκπληρωθούν, οδηγούν στην ηδονή. Ο Επίκουρος δεν χρειάζεται πολλά και το διακηρύττει με τη ζωή και τη φιλοσοφία του, σύμφωνα με την οποία ο σκοπός της ζωής είναι η ηδονή. Η ευδαιμονία ωστόσο δεν επιζητεί αφθονία αλλά αυτάρκεια:
«Η φωνή της σάρκας ζητάει να μην πεινάει, να μη διψάει, να μην αναριγεί. Γιατί όποιος τα έχει αυτά και ελπίζει να τα διατηρήσει, θα μπορούσε να αναμετρηθεί με τον Δία στην ευδαιμονία» Επίκουρου Προσφώνησις 33
Οι (φυσικές) ανάγκες μας πρέπει οπωσδήποτε να πληρούνται, καθώς συνδέονται κατεξοχήν με την ηδονή ή τον πόνο, δηλαδή με τον σκοπό της ζωής μας. Οι κενές επιθυμίες από την άλλη εδράζουν στην απληστία του ανθρώπου, που δεν περιορίζεται στα απαραίτητα για τον ίδιο ούτε προκύπτουν με βάση τη φρόνηση, τη λογική. Ένα ποτήρι νερό μπορεί να φέρει τη μέγιστη ηδονή στον διψασμένο άνθρωπο. Το ίδιο συμβαίνει και με την απλή τροφή. Γιατί αναζητούμε περισσότερα που θα οδηγήσουν το σώμα στον πόνο, δημιουργώντας νέες, κενές επιθυμίες;
«Δεν είναι το στομάχι άπληστο, όπως λένε πολλοί, αλλά η ψευδής αντίληψη ότι το στομάχι δεν έχει όρια στο να χορτάσει» Επίκουρου Προσφώνησις 33
Η απληστία, όπως πιστοποιεί και η ετυμολογία της λέξης, δηλώνει την απουσία της πλήρωσης, της ικανοποίησης. Και αυτή δεν μπορεί να είναι ο σκοπός. Η ηδονή όμως δεν χρειάζεται πολλά. Είναι στη φύση του ανθρώπου να την ακολουθεί, αλλά με φρόνηση (σύμφωνα με τον Επίκουρο, η φρόνηση προηγείται της φιλοσοφίας). Το φιλοσοφείν απευθύνεται σε ανθρώπους, που μπορούν να κατανοήσουν ότι οι ίδιοι (και όχι η μοίρα, η τύχη ή τα εξωτερικά αγαθά) είναι ικανοί να ορίσουν τη δική τους ευδαιμονία, με τον έλεγχο των επιθυμιών τους. Αυτό διδάσκει ο Επίκουρος:
«Αν θέλεις να κάνεις πλούσιο τον Πυθοκλή, μην του προσθέσεις χρήματα, αφαίρεσέ του την επιθυμία για πλούτο» Επίκουρος, απ. 28
Η επιθυμία είναι συνυφασμένη με την ηδονή, συνεπώς, αν ελέγξουμε τις επιθυμίες μας (όπως προστάζει η φρόνηση), στην ουσία επιλέγουμε τις ηδονές όπου θα ενδώσουμε. Οι άκριτες επιθυμίες κυνηγούν την ανεξέλεγκτη ηδονή, αλλά το όριο της ηδονής είναι η εξάλειψη του πόνου:
«Γιατί τότε έχουμε την ανάγκη της ηδονής, όταν η απουσία της προκαλεί πόνο. Όταν όμως δεν πονάμε, δεν χρειαζόμαστε πια την ηδονή» Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα 128
Ο πλούτος βρίσκεται στην αυτάρκεια. Η υπερβολή που ξεπερνά τα όρια δεν μπορεί να προσφέρει ηδονή. Ακόμη κι αν το άτομο θεωρήσει την πρόσκαιρη απόλαυση ως ηδονή θα πρέπει να προσμετρήσει το όριο των επιθυμιών του. Οι επιθυμίες καθορίζουν τον πλούτο που θέλουμε να αποκτήσουμε.
«Δεν είναι σπάνιο να βρίσκεις άνθρωπο φτωχό ως προς τον φυσικό σκοπό της ζωής και πλούσιο ως προς την κενοδοξία» Επίκουρος, απ. 77
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
Σημείωση της συντάκτριας: Οι τελευταίες έρευνες για την κατανάλωση γλυκών σε παιδιά (https://on.natgeo.com/4kbRc7q ) αναδεικνύουν αυτό που όλοι γνωρίζαμε επιβεβαιώνοντας την επικούρεια θεωρία της ηδονής. Το να δημιουργούμε «κενές» γευστικές επιθυμίες, εθίζοντας από την παιδική ηλικία ανθρώπους σε γευστικές αφύσικες υπερβολές είναι κατακριτέο, γιατί καθορίζουμε τις μελλοντικές γεύσεις που θα επιλέγονται, ενώ παράλληλα καταστρέφουμε αμετάκλητα τη μελλοντική τους υγεία. Αυτό δεν συνεπάγεται τη συλλήβδην καταδίκη της ηδονής, η οποία δεν βρίσκεται εκτός της φύσης, έχει προκαθορισμένα όρια που μπορούν να διδαχθούν. Το μέτρο της φύσης είναι άριστο.
