«Κάθε φορά που αισθάνεσαι πόνο έχε πρόχειρο ότι αυτό δεν είναι ούτε υποτιμητικό ούτε κάνει χειρότερη τη διάνοια που είναι αυτή που κυβερνά· ούτε όμως τη βλάπτει όσο είναι λογική και κοινωνική. Στις περιπτώσεις των περισσότερων πόνων αυτό που είπε ο Επίκουρος θα σε βοηθήσει, ότι ο πόνος δεν είναι αφόρητος ούτε αιώνιος, αν θυμάσαι ότι έχει όρια και δεν προσθέτεις άλλα. Και να θυμάσαι και αυτό, ότι πολλά από αυτά που φέρνουν πόνο και προκαλούν ενοχλήσεις διαφεύγουν την προσοχή μας· όπως το να νυστάζεις και το να καίγεσαι από τη ζέστη και το να μην έχεις όρεξη· όταν δυσφορείς με κάτι από αυτά, λέγε στον εαυτό σου ότι ενδίδεις στον πόνο» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 7.64
Όταν ο Μάρκος Αυρήλιος καταγράφει στο ημερολόγιό του τις εσώτερες σκέψεις του για να παραμείνει άνθρωπος μέσα στη δίνη του πολέμου, δεν ξεχωρίζει φιλοσοφίες. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας, ακολουθώντας τον Στωικό βίο, αναζητεί την ηρεμία και αταραξία οι οποίες προϋποθέτουν όχι απλώς την αποφυγή του πόνου αλλά την τιθάσευσή του. Οι Στωικοί εξαιρούν τον πόνο από τη ζωή τους, καθιστώντας τον εξωτερικό συμβάν που δεν σχετίζεται με την ευδαιμονία ή την καλή ροή του βίου τους (εὐδαιμονία δ’ ἐστίν εὔροια βίου).
Δεν θα μπορούσε ωστόσο να μην παρατηρήσει κάποιος ότι όσον αφορά τον πόνο ο Μάρκος Αυρήλιος, αν και Στωικός, δεν ανατρέχει στον Ζήνωνα Κιτιέα, ιδρυτή του Στωικισμού. Για την ακρίβεια, το όνομα του Ζήνωνα δεν αναφέρεται ποτέ στο διάσημο πλέον έργο Τα εις εαυτόν, όπως των άλλων Στωικών (του Χρύσιππου ή του Επίκτητου για παράδειγμα). Ακόμη πιο περίεργο είναι το γεγονός ότι ο Μάρκος αναφέρεται στην Πλατωνική Πολιτεία (9.29) και όχι στην Πολιτεία του Ζήνωνα (την απάντησή του ιδρυτή του Στωικισμού στον Πλάτωνα). Αλλά ο Μάρκος Αυρήλιος ακολουθεί μία φιλοσοφία η οποία τον οπλίζει με τη δύναμη να αντεπεξέλθει στα δεινά, χωρίς αυτό να συνεπάγεται ότι οι αρχές της δεν απαντώνται και σε άλλους φιλοσόφους.
Το δίπολο ηδονής-πόνου είναι κεντρικό στην Επικούρεια φιλοσοφία. Αναμφίβολα, σκοπός είναι η ηδονή. Ωστόσο, η ηδονή είναι αναγκαία για την αποφυγή του πόνου. Αντιθέτως για τους Στωικούς σκοπός δεν είναι η ηδονή αλλά η αρετή. Για την ακρίβεια, η ηδονή δεν περιλαμβάνεται ούτε στα καλά -όπως και ο πόνος δεν περιλαμβάνεται στα κακά. Ο πόνος είναι αδιάφορος όπως και η ηδονή. Εφόσον η ηδονή ανήκει στα αδιάφορα, δεν μπορεί να αποτελεί τον σκοπό των ανθρώπινων πράξεων. Αυτή είναι μία βασική διαφορά μεταξύ των δύο φιλοσοφιών. Η αφετηρία ωστόσο είναι κοινή: η αποφυγή του πόνου. Γράφει ο Μάρκος Αυρήλιος:
«Να παρατηρείς τις αιτίες των πραγμάτων απογυμνωμένες από τον φλοιό τους· τι είναι πόνος· τι είναι ηδονή· τι είναι ο θάνατος· τι είναι δόξα· ποιος δεν είναι το αίτιο της ανησυχίας του· πως κανένας δεν εμποδίζεται από κάποιον άλλον· ότι όλα είναι στην αντίληψή μας» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 12.8
Αυτό που ενδιαφέρει τον φιλόσοφο αυτοκράτορα δεν είναι μόνο τα λόγια αλλά κυρίως οι πράξεις. Τα διδάγματα του Επίκουρου ήταν σε συμφωνία με τις πράξεις του. Ο Επίκουρος υπέφερε στη ζωή του, αλλά είχε τιθασεύσει τον σωματικό πόνο με το δικό του ηγεμονικόν, τον νου. Το ίδιο επιθυμεί και ο Μάρκος Αυρήλιος γι’ αυτό καταγράφει τον Επίκουρο:
«Ο Επίκουρος λέει ότι ‘Στην αρρώστια μου οι συζητήσεις δεν αφορούσαν τα πάθη του σώματος ούτε συζητούσα για κάτι τέτοιο με όσους με επισκέπτονταν, αλλά όπως προηγουμένως συνέχιζα να μιλώ για τη φυσική θεωρία και ερευνούσα τα σχετικά με αυτό, πώς η διάνοια που μετέχει σ’ αυτές τις κινήσεις της ασήμαντης σάρκας μένει ατάραχη και διατηρεί το δικό της αγαθό. […] Τα ίδια μ’ αυτόν [τον Επίκουρο] στην αρρώστια, να κάνεις κι εσύ αν αρρωστήσεις και σε όποια άλλη περίσταση· επειδή το να μην απομακρυνθείς από τη φιλοσοφία ό,τι κι αν συμβεί, και το να μην φλυαρείς με ανίδεους και με εκείνους που δεν γνωρίζουν τη φυσική θεωρία είναι κοινό κάθε φιλοσοφικής σχολής» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 9.41
Η κατάκτηση της ευδαιμονίας, όπως κι αν αυτή ορίζεται, δεν επιτρέπει στον άνθρωπο να υποφέρει. Ο Στωικός φιλόσοφος δεν μπορεί να απορρίψει τον Επίκουρο για κανέναν λόγο. Η φιλοσοφία ενώνει τους ανθρώπους, δεν τους χωρίζει σε σχολές. Η φιλοσοφία οδηγεί στην ευδαιμονία.
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
