Ανατομία των ολοκληρωτισμών: Η «φάρσα» επαναλαμβάνεται ως Ιστορία.
Παρακολουθώντας εμβρόντητοι τους τραμπουκισμούς του Αμερικανού προέδρου, αναρωτιόμαστε πώς συνέβη και ένα μεγάλο έθνος εξέλεξε έναν τέτοιον άνθρωπο, ο οποίος χρησιμοποιεί την εξουσία που του δόθηκε δημοκρατικά για να φέρεται αυταρχικά και δικτατορικά. Συνηθίζουμε να λέμε ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται. Ως φάρσα ή όχι, είναι γεγονός ότι πολλοί δικτάτορες άρχισαν την αιματηρή «καριέρα» τους με την ψήφο του λαού. Χίτλερ, Μουσολίνι, Τραμπ… ποιο κοινό στοιχείο τους συνδέει; Ο Στέφαν Τσβάιχ (1881-1942) μας δίνει από το 1936 την εξήγηση στο καταπληκτικό βιβλίο του «Μια συνείδηση ενάντια στη βία – Καστελιόν κατά Καλβίνου» (The Athens Review, 2019).
Αν και από τον τίτλο φαινόταν ότι πρόκειται για μια θεολογική διαμάχη (γι’ αυτό στην πρόσφατη ελληνική έκδοση προτάχθηκε ο υπότιτλος), θέμα του είναι οι πάσης φύσεως ολοκληρωτισμοί. Αφορμή ήταν το βιβλίο που συνέγραψε ο Σεβαστιανός Καστελιόν το 1536, αντιδρώντας στη δολοφονία του Μιχαήλ Σερβέ (κάηκε στην πυρά ως αιρετικός από το απολυταρχικό καθεστώς του Καλβίνου). Ο Καστελιόν ήταν ο μόνος που αντέδρασε – και το πλήρωσε με τη ζωή του. Ο Τσβάιχ επιχειρεί να οριοθετήσει τις έννοιες «ελευθερία» και «εξουσία» μέσα σε μια κοινότητα, εξετάζοντας το πώς επικράτησε στη Γενεύη ο Καλβίνος. Μνημονεύοντας τον Μέγα Ιεροεξεταστή του Ντοστογιέφσκι, παρατηρεί ότι στην ουσία οι περισσότεροι άνθρωποι φοβούνται την ίδια τους την ελευθερία, προσβλέποντας σε κάποιον ο οποίος θα τους απαλλάξει από τις πολύπλοκες απαιτήσεις της ζωής και την υποχρέωση να σκέφτονται οι ίδιοι.
«Το μόνο που χρειάζεται», γράφει, «είναι να εμφανιστεί ένας άντρας που διαθέτει την ικανότητα υποβολής και να διακηρύξει με λόγο ανατρεπτικό ότι αυτός και μόνο έχει βρει η εφεύρει τη νέα φόρμουλα, κι αμέσως ο υποτιθέμενος αυτός λυτρωτής του λαού ή του κόσμου ολόκληρου κερδίζει την εμπιστοσύνη χιλιάδων ανθρώπων […] γιατί εκείνος που προσφέρει στους ανθρώπους μια νέα ψευδαίσθηση ενότητας και καθαρότητας, αντλεί αρχικά απ’ αυτούς τις ιερότερες των αρετών: Την αυτοθυσία τους, τον ενθουσιασμό τους… Εκατομμύρια άνθρωποι είναι, σαν μαγεμένοι, πρόθυμοι να δοθούν ολοκληρωτικά, να γονιμοποιηθούν, ακόμη και να βιασθούν, και όσο περισσότερα ζητάει από τους ανθρώπους αυτός ο ευαγγελιστής, που απλόχερα σκορπίζει υποσχέσεις, τόσο αυτοί υποδουλώνονται στη θέλησή του […] σφιχταγκαλιάζουν αυτόβουλα την υποδούλωσή τους και ευλογούν τον βούρδουλα που τους οργώνει τη ράχη».
Αν και ο Καστελιόν αναφερόταν στον Καλβίνο και τη θεοκρατική τρομοκρατία του, ο Τσβάιχ πάει ένα βήμα παραπέρα για να εξηγήσει την εποχή του, εξυμνώντας παράλληλα τη σημασία της ελεύθερης σκέψης και βούλησης. Διαβάζοντας το βιβλίο του, διαπιστώνεις ότι δεν άλλαξαν και πολλά από τη δεκαετία του 1930, ούτε καν από τον 16ο αιώνα του Καλβίνου. Λες και ο Τσβάιχ είχε προβλέψει τον Τραμπ, το πιο πρόσφατο δείγμα αυτού του ιδιότυπου «δημοκρατικού ολοκληρωτισμού», που κυβερνά με διατάγματα, καταδιώκει όσους δεν συμφωνούν μαζί του, μειώνει και ταπεινώνει τους πολίτες. Ωστόσο, όπως παρατηρεί ο Τσβάιχ, το πνεύμα είναι παράδοξο στοιχείο. Αν και μοιάζει να προσαρμόζεται, η όξυνση της καταπίεσης το μετατρέπει σε εκρηκτική ύλη και κάθε καταπίεση αργά ή γρήγορα οδηγεί σε εξέγερση.
«Ποτέ μέχρι σήμερα δεν στάθηκε δυνατόν να επιβληθεί σε ολόκληρη τη γη με τρόπο δικτατορικό μία και μοναδική θρησκεία, μία και μοναδική φιλοσοφία, μία και μοναδική κοσμοθεωρία, και δεν πρόκειται ποτέ να συμβεί αυτό. Γιατί το πνεύμα θα έχει πάντα τον τρόπο να αντιστέκεται σε κάθε υποδούλωση, θα αρνείται πάντα να λειτουργεί μέσα σε προκαθορισμένα πλαίσια, να ισοπεδώνεται, να μειώνεται και να ταπεινώνεται. […] Ποτέ δεν μπόρεσε μια εποχή να είναι τόσο βάρβαρη, μια τυραννία τόσο συστηματική, ώστε κάποια άτομα να μη βρουν τρόπο να γλιτώσουν από τον μαζικό βιασμό των συνειδήσεων και να υπερασπιστούν το δικαίωμα σε μια προσωπική διαμόρφωση άποψης ενάντια στους βάναυσους μονομανείς, τους προσκολλημένους στη μία και μοναδική αλήθεια – τη δική τους». Ο ίδιος ο Τσβάιχ, παρά τα όσα έγραφε, δεν άντεξε να περιμένει την αλλαγή. Απελπισμένος από την επικράτηση των ολοκληρωτισμών στην εποχή του, αυτοκτόνησε μαζί με τη σύζυγό του Λότε στη Βραζιλία 4 χρόνια μετά.
chrarv@philelefheros.com
MINORITY REPORT, 16.02.2025
