«Μια κοινωνία που αποτελείται από πολλές κωμοπόλεις είναι η τέλεια πόλη, που έχει φτάσει τελικά στο σημείο να έχει αυτάρκεια, έχει δημιουργηθεί για χάρη της ζωής, αλλά υπάρχει για την καλύτερη ζωή (γινομένη μὲν τοῦ ζῆν ἕνεκεν, οὖσα δὲ τοῦ εὖ ζῆν). […] Επιπλέον, η αιτία και ο σκοπός είναι το καλύτερο αγαθό. Και η αυτάρκεια είναι και ο σκοπός και το καλύτερο αγαθό. Από αυτά γίνεται φανερό ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζώο που ζει σε κοινωνία (ὁ ἄνθρωπος φύσει πολιτικὸν ζῷον), και ο αυτός που δεν ζει με άλλους (ἄπολις) εξαιτίας της φύσης και όχι κατά τύχη είναι ή κατώτερος ή ανώτερος από τον άνθρωπο» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1252b28-1253a4
Η φύση του ανθρώπου, για τον Αριστοτέλη, είναι να ζει με άλλους. Αυτό συνεπάγεται ότι θα δημιουργήσει τα κατάλληλα πολιτεύματα προκειμένου να εξυπηρετήσει κατ’ αρχάς τις βασικές του ανάγκες. Ο ευδαιμονιστής φιλόσοφος των Ηθικών Νικομαχείων δεν θα προσπεράσει την αυτάρκεια που είναι εκ των ουκ άνευ για το ευ ζην. Στα Πολιτικά, όπου πιάνει το νήμα από την αρχή ξεκινώντας από την οργάνωση των πρώτων κοινωνιών, θα της δώσει τον πρωτεύοντα ρόλο του σκοπού -όχι της ζωής- αλλά όλων των όντων. Σκοπός της πόλεως είναι η αυτάρκεια, ως εκ τούτου, όποιος θεωρεί ότι είναι αυτάρκης σε όλα δεν έχει θέση στην πόλη:
«Όποιος δεν μπορεί να μετέχει σε μια κοινωνία ή δεν χρειάζεται τίποτε λόγω αυτάρκειας δεν αποτελεί μέρος της πόλης. Επομένως, είναι ή θηρίο ή θεός» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1253a27-29
Κατά τον Αριστοτέλη, για να υπάρχει αυτάρκεια στην πόλη, κάθε μέλος της θα πρέπει να έχει «τα αναγκαία», γεγονός που επαναλαμβάνεται συνεχώς στο Α΄ βιβλίο. Εκεί, ο συγγραφέας θα μιλήσει και για την τέχνη της απόκτησης των αγαθών (κτητικὴ), που είναι μέρος της διαχείρισης του οίκου προκειμένου να εξασφαλίζονται τα αναγκαία και χρήσιμα για τη ζωή, και για τη «χρηματιστική» κατά την οποία δεν υπάρχει όριο στην απόκτηση αγαθών (δι᾽ ἣν οὐδὲν δοκεῖ πέρας εἶναι πλούτου καὶ κτήσεως). Αυτά όλα ανήκουν στην εξουσία των νομοθετών του κάθε πολιτεύματος. Το ζήτημα, αν θα πρέπει να υπάρχει όριο στην περιουσία των πολιτών, ο Αριστοτέλης θα το εξετάσει με μια αναφορά στην πρόταση του Φαλέα του Χαλκηδόνιου, τη μοναδική που απαντάται στην αρχαία Γραμματεία στο όνομά του, όπου υποστηρίζεται η ισότητα στην περιουσία των πολιτών.
«Κάποιοι θεωρούν ότι είναι πολύ σημαντική η ορθή ρύθμιση της περιουσίας· διότι όπως ισχυρίζονται όλες οι πολιτικές εξεγέρσεις συμβαίνουν εξαιτίας της. Γι’ αυτό και ο Φαλέας ο Χαλκηδόνιος ήταν ο πρώτος που εισήγαγε αυτό το μέτρο. Διότι υποστηρίζει ότι οι περιουσίες των πολιτών πρέπει να είναι ίσες (φησὶ γὰρ δεῖν ἴσας εἶναι τὰς κτήσεις τῶν πολιτῶν)» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1266a31-1266b1
Βρισκόμαστε στην απαρχή της δημιουργίας των πόλεων και, όταν πρόκειται για νεοσύστατη πόλη, τα πράγματα είναι εύκολα. Ο Φαλέας έχει όμως σχέδιο και για τις πόλεις όπου ήδη υπάρχει ανισότητα: «θα πρέπει οι πλούσιοι να δίνουν προίκα χωρίς να παίρνουν και οι φτωχοί να μη δίνουν προίκα αλλά να παίρνουν». Ο Αριστοτέλης δεν θα αφήσει τίποτε ανεξέταστο. Ο νόμος για τη ρύθμιση του ανώτατου ορίου περιουσίας σύμφωνα με τον ίδιο θα πρέπει να περιλαμβάνει την αντίστοιχη ρύθμιση για τον αριθμό των παιδιών της κάθε οικογένειας, καθώς αν ο αριθμός τους υπερβαίνει την περιουσία, ο νόμος καταλύεται. Το πολίτευμα του Φαλέα θα υποστεί τη βάσανο της αριστοτελικού ορθολογισμού. Ο κίνδυνος έγκειται πάντα στη δημιουργία εξεγέρσεων, αυτή τη φορά, λόγω φτωχοποίησης των πλουσίων. Για τον Αριστοτέλη, η ρίζα του κακού έγκειται στις υπερβολικές επιθυμίες, ως εκ τούτου στόχος της παιδείας θα πρέπει να είναι περισσότερο η εξίσωση των επιθυμιών παρά των περιουσιών:
«Επειδή οι μεγαλύτερες αδικίες έχουν αιτία τις υπερβολικές επιθυμίες και όχι την ικανοποίηση των αναγκαίων (για παράδειγμα, δεν γίνονται τύραννοι για μην κρυώνουν· γι’ αυτό και αποδίδονται μεγάλες τιμές σε όποιον σκοτώσει όχι κλέφτη αλλά τύραννο). Επομένως, η πρόταση των θεσμών του Φαλέα είναι αποτελεσματική μόνο στα μικρά αδικήματα» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1267a13-17
Η πρόταση του Φαλέα χρειάζεται επιπλέον ρυθμίσεις. Είναι όμως η αφετηρία. Για την αυτάρκεια, την ισότητα και τέλος την ευημερία όλων των πολιτών.
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
