«Λοιπόν, αυτή είναι η αλήθεια- και θα το αντιληφθείς, αν αφήσεις τώρα τη φιλοσοφία και ασχοληθείς με σπουδαιότερα πράγματα. Γιατί η φιλοσοφία, Σωκράτη, είναι ένα γοητευτικό πράγμα, αν κάποιος ασχολείται μ’ αυτή με μέτρο στα νεανικά του χρόνια. Αλλά αν συνεχίσει περισσότερο από όσο πρέπει, είναι καταστροφή για τους ανθρώπους (διαφθορὰ τῶν ἀνθρώπων)». Πλάτωνας, Γοργίας 484c
Στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο, ο Σωκράτης πηγαίνει να συναντήσει τον ρήτορα Γοργία που έχει επισκεφτεί την Αθήνα και διαμένει στον Καλλικλή. Τον συνοδεύει ο φίλος του Χαιρεφώντας, ενώ παρών στη συνάντηση είναι και ο μαθητής του Γοργία, Πώλος. Ο Σωκράτης θα συζητήσει με όλους και κυρίως με τον Καλλικλή (για το πρόσωπο του οποίου δεν έχουμε πληροφορίες). Στα μισά του έργου, ο Καλλικλής φαίνεται να στρέφεται εναντίον του Σωκράτη και εν γένει του φιλοσοφικού βίου που εκπροσωπεί. Οι φιλόσοφοι ζουν εκτός των ηθών της πόλεως και, όταν μεγαλώνουν, καταντούν γελοίοι:
«Έχουν άγνοια των νόμων της πόλεως, και των λόγων που πρέπει να μεταχειρίζεται όποιος συναλλάσσεται στην ιδιωτική και δημόσια ζωή, ακόμη και των ηδονών και των ανθρώπινων επιθυμιών, και, με μια λέξη, αγνοούν εντελώς τους τρόπους των ανθρώπων. Κάθε φορά που θα προβούν σε μία ιδιωτική ή πολιτική πράξη γίνονται γελοίοι. […] Όταν δω κάποιον μεγαλύτερο να συνεχίζει τη φιλοσοφία και να μην απομακρύνεται από αυτή, νομίζω, Σωκράτη, ότι αξίζει να τον χτυπήσουν. […] Γιατί καταντά άνανδρος αυτός που αποφεύγει το κέντρο της πόλης και τις αγορές, όπου ο ποιητής λέει ότι οι άνδρες γίνονται σπουδαίοι, ενώ ζει βυθισμένος για το υπόλοιπο της ζωής του ψιθυρίζοντας σε μια γωνιά με τρία ή τέσσερα αγόρια, χωρίς ποτέ να μιλάει σαν ελεύθερος, μεγάλος και ικανός άνδρας» Πλάτωνας, Γοργίας 484d-485d
Ο Σωκράτης δεν θα προσβληθεί από την περιγραφή του βίου του με τα μάτια του Καλλικλή, αντιθέτως θα παραδεχτεί το λάθος του. «Δεν σφάλλει εκούσια όμως, ευθύνεται η αμάθειά του». Και αυτό είναι κάτι που διορθώνεται. Μάλιστα έχει τον κατάλληλο συνομιλητή για να του εξηγήσει με τι πρέπει να ασχοληθεί και πώς θα το κατακτήσει. Ο (νεαρός) συγγραφέας Πλάτων έχει ενθουσιαστεί. Θα ακολουθήσει ένας πολύ ζωηρός διάλογος με τον Καλλικλή, με άκρως ενδιαφέρουσα θεματολογία, έως ότου ο συγγραφέας αποφασίσει να αφιερώσει (γεγονός που δεν το συνηθίζει) έναν μεγάλο μονόλογο στο Σωκράτη, προκειμένου να του δώσει την ευκαιρία να εξηγήσει την υπεροχή του φιλοσοφικού του βίου έναντι του πολιτικού.
Η επιχειρηματολογία του Σωκράτη περιλαμβάνει -ανάμεσα σε άλλα- παραδείγματα διάσημων Αθηναίων πολιτικών της εποχής (Περικλή, Κίμωνα, Μιλτιάδη, Θεμιστοκλή), ώστε να εξετάσει όχι το τι πρόσφεραν στην Αθήνα (λιμάνια, τείχη, φόρους) αλλά το αποτύπωμά τους στους πολίτες. Βελτίωσαν οι πολιτικοί το ήθος των πολιτών είτε με τους νόμους είτε με το δικό τους ήθος; Η απάντηση είναι εμπειρική: «οι Αθηναίοι δεν έγιναν καλύτεροι», και ο Καλλικλής δεν μπορεί παρά να συμφωνήσει. Αλλά ο φιλόσοφος δεν έχει ολοκληρώσει τη σκέψη του.
Με ποιον τρόπο οι πολιτικοί υπηρετούν τον λαό; Ο Σωκράτης θα χρησιμοποιήσει το παράδειγμα του μάγειρα σε αντιπαραβολή με του γυμναστή ή του γιατρού. Η τέχνη του πρώτου είναι «υπηρετική» (διακονική), δουλοπρεπής και ανελεύθερη σε σχέση με την πραγματική θεραπεία του σώματος που προσφέρουν οι υπόλοιπες δύο. Μπορεί οι μάγειρες να επαινούνται προσφέροντας ευχαρίστηση και εκπληρώνοντας τις επιθυμίες των ανθρώπων, ωστόσο, μη γνωρίζοντας τις πραγματικές ανάγκες του σώματος το παχαίνουν και το παραγεμίζουν, οδηγώντας το στο αντίθετο αποτέλεσμα. Ανάλογα, και οι πολιτικοί πρόσφεραν τροφές που αρρώστησαν την πόλη. Σε ποια κατηγορία ανήκει ο Καλλικλής; Ο ίδιος παραδέχεται ότι ανήκει στους υπηρέτες και όχι στους γιατρούς. Τελικά, ο Σωκράτης αποφαίνεται ότι μόνο αυτός θεραπεύει τους Αθηναίους. Ο Πλάτωνας προοικονομεί τη θανατική του καταδίκη (521e):
«Νομίζω ότι μαζί με λίγους Αθηναίους, για να μην πω μόνος μου, πραγματικά ασχολούμαι με την πολιτική τέχνη και πράττω πολιτικά μόνος ανάμεσα στους τωρινούς. […] Θα κριθώ όπως θα κρινόταν ένας γιατρός από παιδιά, αν τον κατηγορούσε μάγειρας»
Η εξουσία τις περισσότερες φορές οδηγεί στα χειρότερα λάθη, θα υποστηρίξει ο Σωκράτης. Η αναγκαιότητα ενός πρώτιστα φιλοσοφικού, έντιμου και δίκαιου βίου που να θεραπεύει και όχι να βλάπτει τους πολίτες κρίνεται αναγκαία. Ο πολιτικός θα πρέπει πρώτα να υπηρετεί τους πολίτες. Σαν γιατρός, όχι σαν μάγειρας.
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
