«Ζήσε στην αφάνεια (Λάθε βιώσας)» Επίκουρος, απόσπ. 86
Η διάσημη επικούρεια ρήση «Λάθε βιώσας» είχε ξεσηκώσει πλήθος αντιδράσεων ήδη από την εμφάνισή της. Τη φράση μας παραδίδει ο Πλούταρχος στα Ηθικά του, όπου αφιερώνει ολόκληρο κεφάλαιο προκειμένου να την ανασκευάσει. Ο συγγραφέας δείχνει από την αρχή την πρόθεσή του και εξαπολύει μύδρους εναντίον εκείνου που συμβούλεψε τους ανθρώπους να ζήσουν στην αφάνεια.
«Αλλά ούτε κι αυτός που το είπε αυτό δεν θέλησε να ζήσει στην αφάνεια. Γιατί το είπε αυτό, για να μην είναι στην αφάνεια, θεωρώντας ότι υπερέχει σε φρόνηση, για να αποκτήσει για τον εαυτό του άδικη δόξα προτρέποντας τους άλλους να αποφεύγουν τη δόξα.
‘Μισώ τον σοφό άνθρωπο όταν για τον εαυτό του δεν είναι σοφός’ (Ευριπίδης, απ. 930)»
Πλούταρχος, Ηθικά, «Εἰ καλῶς εἴρηται τὸ λάθε βιώσας», 1128
Το όνομα του Επίκουρου δεν αναφέρεται. Ο Πλούταρχος θα απευθύνει μόνο μία φορά τον λόγο του στον φιλόσοφο, όταν σε β’ ενικό του ζητά να ξεκινήσει από τον εαυτό του την εφαρμογή του «λάθε βιώσας» (καὶ σεαυτῷ πρῶτον, Ἐπίκουρε). Το λάθος (όπως συμβαίνει και σε αντίστοιχες περιπτώσεις) προκύπτει πρώτιστα από την απομόνωση της φράσης που απαντάται στον Πλούταρχο. Ο ίδιος επεξηγεί τη ρήση κατά το δοκούν, αλλά αυτή είναι η δική του εκδοχή. Έζησε πράγματι «στην αφάνεια» ο Επίκουρος διευθύνοντας τον «Κήπο»; Οι συζητήσεις έως σήμερα ερευνούν τον «αναχωρητισμό» από τα κοινά, επιχειρώντας να ρίξουν φως στις συνθήκες που οδήγησαν σε μία τέτοια νουθεσία. Μήπως, εν τέλει, η επικούρεια παραίνεση έρχεται ως απόρροια του γενικότερου κλίματος πολιτικής αστάθειας που ακολούθησε τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου; Τι μπορεί να εννοούσε ο φιλόσοφος; Να μην ασχολούμαστε με την πολιτική ζωή;
Όπως μαρτυρεί ο Αριστοτέλης λίγα χρόνια νωρίτερα ερευνώντας τον πολιτικό βίο (Ηθικά Νικομάχεια 1095b), μορφωμένοι και δραστήριοι άνθρωποι ασχολούνται με τα κοινά στοχεύοντας στις τιμές. Σύμφωνα με τον ίδιο, δεν μπορεί να είναι αυτός ο σκοπός της ζωής, καθώς είναι πιο επιφανειακός από τον ζητούμενο (φαίνεται δ᾽ ἐπιπολαιότερον εἶναι τοῦ ζητουμένου), που δεν είναι άλλος από την ευδαιμονία. Ο άνθρωπος είναι «φύσει πολιτικὸν ζῷον», δηλαδή προορισμένος να ζει σε κοινωνία με τους άλλους, αυτό δεν σημαίνει όμως να αφιερώσεις τη ζωή σου στην πολιτική (με ό,τι συνεπάγεται).
Αν θέλουμε να διαφωτίσουμε την επικούρεια παραίνεση θα χρειαστεί (όπως θα έλεγε ο Σωκράτης) να ξεκινήσουμε την έρευνα από την αρχή, χωρίς προκαταλήψεις. Στην περίπτωση του Επίκουρου θα πρέπει να δούμε τις απόψεις του για τις ανθρώπινες κοινωνίες και την ηθική που τις διέπει, ταυτόχρονα όμως θα πρέπει να εξετάσουμε και τη ζωή του, κατά πόσο ήταν σε συμφωνία με αυτά που δίδασκε· διότι δίδασκε την αταραξία και την προσμέτρηση των ηδονών. Μία αξιόπιστη πηγή αποτελεί ο Σενέκας που -παρότι Στωικός- δεν διστάζει να συγκρίνει τις δύο (αντίπαλες) σχολές στο θέμα της συμμετοχής στα κοινά:
«Τώρα, ας αναζητήσουμε την αλήθεια ανάμεσα σ’ αυτούς που τη διδάσκουν. Οι δύο σχολές των Επικουρείων και των Στωικών διαφέρουν και σε αυτό το θέμα, ωστόσο και οι δύο μας ωθούν στην ανάπαυλα (ad otium) με διαφορετικούς τρόπους. Ο Επίκουρος λέει ότι ‘ο σοφός δεν θα ασχοληθεί με την πολιτική εκτός αν είναι αναπόφευκτο’. Ο Ζήνωνας λέει ότι ‘ο σοφός θα ασχοληθεί με την πολιτική εκτός αν κάτι τον εμποδίσει’. Και οι δύο έχουν στόχο την ανάπαυλα, ο καθένας για τους λόγους του» Σενέκας, De otio 8.3.1-2
Ο δημόσιος βίος είναι γεμάτος εμπόδια που θα καταβάλλουν τις δυνάμεις του σοφού με αμφιλεγόμενο αποτέλεσμα. Ο Σενέκας αναφέρει τις περιπτώσεις: ένα διεφθαρμένο κράτος αλλά και η ασθένεια είναι ανασταλτικοί παράγοντες για την εμπλοκή στα κοινά. Το σκεπτικό του Επίκουρου είναι διαφορετικό. Για τον ίδιο στόχος είναι η αταραξία της ψυχής. Θα μπορούσε η πολιτική ζωή να προσφέρει κάτι τέτοιο;
Η επικούρεια συμβουλή «λάθε βιώσας» δεν θα μπορούσε να είναι πιο σαφής. Η αναζήτηση αναγνώρισης από τους άλλους (κεντρικό γεγονός στην πολιτική ζωή) δεν θα έπρεπε να είναι το ζητούμενο. Το να ζεις στην αφάνεια σημαίνει να μην επιζητείς τη δημόσια προβολή, που αποπροσανατολίζει από τον πρωταρχικό στόχο. Η αταραξία προϋποθέτει έναν γαλήνιο νου. Και αυτός που επιδιώκει τον θαυμασμό των άλλων θα βρίσκεται σε μόνιμη ταραχή προς αναζήτηση των τιμών που επιθυμεί. Όσο κι αν τον θαυμάζουν.
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
