«Η ευτυχία είναι μια μόνιμη κατάσταση που δεν φαίνεται να είναι φτιαγμένη για τον άνθρωπο εδώ. Τα πάντα στη γη βρίσκονται σε μια συνεχή ροή που δεν επιτρέπει σε τίποτε να πάρει μια σταθερή μορφή. Τα πάντα γύρω μας αλλάζουν. Εμείς οι ίδιοι αλλάζουμε και κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος ότι αύριο θα αγαπάμε αυτό που αγαπάμε σήμερα. Έτσι, όλα τα σχέδιά μας για ευτυχία σε αυτή τη ζωή είναι όνειρα θερινής νυκτός. Ας απολαύσουμε την πνευματική γαλήνη όταν έρχεται». Ζαν Ζακ Ρουσσώ, Οι ρεμβασμοί του μοναχικού περιπατητή (9ος περίπατος)
Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ έζησε μια πολυτάραχη ζωή, χωρίς συμβιβασμούς. Οι Ρεμβασμοί του μοναχικού περιπατητή (Les Rêveries du promeneur solitaire) είναι το κύκνειο άσμα του. Το έργο, που έμεινε ημιτελές λόγω του θανάτου του, ξεκινά με την περιγραφή της απελπισίας του συγγραφέα, αποτέλεσμα των πολιτικών διώξεων που ακολούθησαν τη δημοσίευση του Αιμίλιου: «Έτσι είμαι εδώ, μόνος στη γη, χωρίς αδελφό, χωρίς γείτονα, χωρίς φίλο, χωρίς κοινωνία εκτός από τον εαυτό μου. Το πιο κοινωνικό και αξιαγάπητο από τα ανθρώπινα όντα έχει εξοριστεί με ομόφωνη συμφωνία» (1ος περίπατος)
Οι περίπατοι είναι μοναχικοί και ο Ρουσσώ ,παρά την άθλια κατάσταση στην οποία έχει περιπέσει αλλά και τη βεβαρημένη υγεία του, αδημονεί να περιηγηθεί στην αμόλυντη φύση -τον μόνο τόπο όπου μπορεί να αισθανθεί συνειδητά την ύπαρξή του και τη σωματικότητά της. Τον αρχικό θυμό για τη άδικη συνομωσία εναντίον του ακολουθεί η γαλήνη, αποτέλεσμα της λογικής ενατένισης ολόκληρου του βίου του. Ο περιηγητής Ρουσσώ θα κάνει τον απολογισμό του και θα ανακαλύψει το νόημα της πραγματικής ευτυχίας.
«Μέσα στις περιπέτειες μιας μακράς ζωής έχω παρατηρήσει ότι οι εποχές των πιο γλυκών ηδονών και των πιο ζωντανών απολαύσεων δεν είναι εκείνες των οποίων η ανάμνηση με ελκύει και με συγκινεί περισσότερο. […] Είναι πολύ σπάνιες και πολύ γρήγορες για να συγκροτήσουν μια κατάσταση, και η ευτυχία (bonheur) που η καρδιά μου νοσταλγεί δεν αποτελείται από φευγαλέες στιγμές αλλά από μια απλή και μόνιμη κατάσταση (simple et permanent), η οποία δεν έχει τίποτα το ζωντανό μέσα της, αλλά η διάρκειά της αυξάνει τη γοητεία της σε σημείο να βρει επιτέλους σε αυτήν την υπέρτατη ευδαιμονία (suprême félicité)» (5ος περίπατος)
Ο Ρουσσώ δεν αποδιώχνει τη μοναξιά. Αντιθέτως την επιζητεί. Από όλες τις στιγμές της ζωής του εκείνες που αναπολεί με νοσταλγία είναι οι μοναχικοί του περίπατοι στο νησί του Αγίου Πέτρου. Εκεί έχει αισθανθεί την πλήρη συνείδηση της ύπαρξής του, ώστε ακόμη και δεκαπέντε χρόνια αργότερα να τον πλημμυρίζουν κύματα πόθου κάθε φορά που το ανακαλεί στη μνήμη του. Ο φιλόσοφος θα περιγράψει την κατάσταση της απόλυτης ευδαιμονίας ως ένα άχρονο παρόν συνείδησης της ύπαρξής του, χωρίς καμία αίσθηση ηδονής ή πόνου, στέρησης ή απόλαυσης:
«Όσο διαρκεί αυτή η κατάσταση, αυτός που βρίσκεται σ’ αυτήν μπορεί να αποκαλείται ευτυχισμένος, όχι μιας ατελούς, φτωχής και σχετικής ευτυχίας, όπως αυτή που βρίσκεται στις απολαύσεις της ζωής, αλλά μιας επαρκούς, τέλειας και πλήρους ευτυχίας, η οποία δεν αφήνει κανένα κενό στην ψυχή που να αισθάνεται την ανάγκη να το γεμίσει. Σε αυτή την κατάσταση βρέθηκα συχνά στο νησί του Αγίου Πέτρου στις μοναχικές μου ονειροπολήσεις, είτε ξαπλωμένος στη βάρκα μου, την οποία άφηνα να παρασύρεται με το νερό, είτε καθισμένος στις όχθες της ανήσυχης λίμνης, είτε αλλού, στις όχθες ενός όμορφου ποταμού ή ρυακιού που μουρμουρίζει στα χαλίκια».
Ο Ρουσσώ θα υπογραμμίσει τις συνθήκες που είναι αναγκαίες προκειμένου να επιτευχθεί η κατάσταση της συνείδησης της πληρότητας και αυτάρκειας. Ένας γαλήνιος νους είναι η αφετηρία. Η επαφή με τη φύση διευκολύνει την εσωτερικότητα. Η ύπαρξη απολαμβάνει τον εαυτό της: «Τι απολαμβάνουμε σε μια τέτοια κατάσταση; Τίποτα εξωτερικό, τίποτα εκτός από τον εαυτό μας και την ύπαρξή μας, και όσο διαρκεί αυτή η κατάσταση, είμαστε αυτάρκεις όπως ο Θεός. Η αίσθηση της ύπαρξης απογυμνωμένης από όλα τα πάθη είναι από μόνη της ένα πολύτιμο συναίσθημα ικανοποίησης και γαλήνης, το οποίο από μόνο του θα ήταν αρκετό για να κάνει αυτή την ύπαρξη αγαπητή και γλυκιά σε όσους ξέρουν πώς να κρατούν μακριά από τον εαυτό τους όλες τις αισθησιακές και γήινες εντυπώσεις που μας αποσπούν διαρκώς από αυτήν και διαταράσσουν τη γλυκύτητά της».
*Η Δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
