Όταν ο έφηβος Ηρακλής καλείται να επιλέξει πώς θα ζήσει, οι δύο δρόμοι που ξεπροβάλουν μπροστά του ως επιλογές είναι η Αρετή και η Κακία (την οποία οι φίλοι της αποκαλούν Ευδαιμονία). Ο Σωκράτης που αφηγείται τον μύθο στον ηδονιστή Αρίστιππο (Ξενοφώντας, Απομνημονεύματα 2.1) σαφώς επιλέγει τον δρόμο της Αρετής (πώς θα επέλεγε της Κακίας;) και η φιλοσοφία συνεχίζει ως επιμέλεια εαυτού. Σκοπός πλέον είναι το ευ ζην και ο πρώτος Αθηναίος φιλόσοφος με υπόδειγμα τον ίδιο του τον εαυτό διδάσκει την αρετή στους δημοκράτες Αθηναίους, με τελευταίο τίμημα τη ζωή του. Δεν δυσανασχετεί όμως για τον θάνατο, διότι έχει ζήσει ήδη όπως επιθυμούσε: Γνωρίζοντας τον εαυτό του και τους άλλους μέσα από τον φιλοσοφικό διάλογο.
Οι εποχές αλλάζουν με γοργούς ρυθμούς και παρασύρουν μαζί τους και τις φιλοσοφικές θεωρίες. Το άτομο διαβιεί στην ιστορική εποχή των ελληνιστικών χρόνων, που απαλείφουν την ασφάλεια της πόλης-κράτους, και οδηγείται στην ταραχή της αχανούς αυτοκρατορίας. Οι φιλοσοφίες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη απευθύνονταν στον πολίτη που ανήκει σε μια ευνομούμενη πολιτεία με κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά, ο οποίος ασκεί τη φιλοσοφία σε εδραιωμένες Σχολές που λειτουργούν ως κέντρα μελέτης και έρευνας. Μέσα σε αυτό το κλίμα, αναδύονται νέα φιλοσοφικά συστήματα που έχουν ως αναφορά το άτομο, το οποίο πρέπει να είναι προετοιμασμένο για όλα τα γεγονότα που θα συμβούν και ταυτόχρονα δεν πρέπει να ανησυχεί για όσα συμβαίνουν. Η έννοια της ευδαιμονίας αλλάζει προσανατολισμό. Η γαλήνη και ηρεμία του νου τίθενται στο προσκήνιο και οι νέες Φιλοσοφίες θέτουν ως σκοπό της ζωής την σωτηρία του ατόμου από την τρικυμία των εσωτερικών συγκρούσεων και την εγκαθίδρυσή του στο βασίλειο της αταραξίας. Με ποιον τρόπο όμως;
Η πρώτη φιλοσοφία που θέτει την αταραξία ως σκοπό της ζωής είναι ο Πυρρωνισμός που διατείνεται ότι μπορεί να απαλλάξει το άτομο από την ταραχή με την αναστολή της κρίσης για τα πράγματα, καθώς σε όλες τις περιπτώσεις υπάρχει «ισοσθένεια λόγων», δηλαδή ισοδυναμία των θεωριών. Τα πράγματα τα εκλαμβάνουμε μόνο ως φαινόμενα, και όχι στην πραγματική τους μορφή. Οι φιλόσοφοι που έως τώρα χαρακτήριζαν κάτι ως καλό, κακό ή αδιάφορο αδιαφόρησαν για την εσωτερική γαλήνη που δημιουργείται από την αταραξία σε θέματα γνώμης. Κατά τους Σκεπτικούς, η «εποχή» (το να μην εκφέρουμε οριστική γνώμη) θα πρέπει να είναι η στάση του ατόμου που θέλει να κατακτήσει την αταραξία.
«Σκεπτικισμός είναι η ικανότητα (σκεπτική δύναμις) να θέτουμε αντιθέσεις ανάμεσα στα φαινόμενα και στα νοούμενα με οποιονδήποτε τρόπο, με την οποία, λόγω της ισοδυναμίας μεταξύ των αντιτιθέμενων πραγμάτων και λόγων ερχόμαστε πρώτα στην εποχή (εις εποχήν) και μετά στην αταραξία. […] Εποχή είναι η στάση της διάνοιας σύμφωνα με την οποία ούτε αρνούμαστε κάτι ούτε το δεχόμαστε. Αταραξία είναι η χωρίς ενόχληση γαλήνια κατάσταση της ψυχής («Αταραξία» δε έστι ψυχής αοχλησία και γαληνότης)»
Σέξτος Εμπειρικός, Πυρρώνειαι Υποτυπώσεις Ι, 8-10
Ο Στωικισμός που έπεται θα χρησιμοποιήσει τη λέξη «απάθεια» και θα παρεξηγηθεί γι’ αυτό. Και όμως, τα πάθη (οι ψυχικές εντάσεις, τα συναισθήματα) αποτελούν την πρώτη αιτία ταραχής, καθώς χειραγωγούν τη λογική και εναντιώνονται στην αρετή. Στην καλύτερη περίπτωση εμποδίζουν τον νου να αποφασίσει με τα δικά του κριτήρια, επεμβαίνοντας την ορθή κρίση. Η φυσική κατάσταση (κατά φύσιν ζην) του ανθρώπου είναι να χρησιμοποιεί το ηγεμονικόν (τον νου του) ώστε να ελέγχει τον εαυτό του. Η αταραξία είναι απόφαση, αποτελεί νοητική πράξη, που ενδυναμώνει οποιονδήποτε θέλει να ελέγξει τον εαυτό του, ώστε να κατακτήσει την προσωπική του ευτυχία, την καλή ροή της ζωής του. Ο Στωικός θα πρέπει πρώτα να διακρίνει όσα εξαρτώνται από τον ίδιο (όπου έχει τον έλεγχο) για να αποδεσμευτεί από εξωτερικές καταστάσεις, ώστε να κατακτήσει την απάθεια.
Ο Επίκουρος θα ανακαλύψει άλλη αιτία των ταραχών της ανθρώπινης ψυχής· τις ανθρώπινες δοξασίες. Οι άνθρωποι είτε φοβούνται τον θάνατο και, ακόμη περισσότερο, φοβούνται τον Θεό. Ο φιλόσοφος επιστρατεύει την επιστήμη, δηλαδή τον ορθό λόγο, ώστε να απαλλάξει τους ανθρώπους από το βάρος των δεισιδαιμονιών και προκαταλήψεων. Τα πάντα είναι άτομο και κενό. Ο Φιλόδημος μας παραδίδει την τετραφάρμακο που συνοψίζει την επικούρεια φιλοσοφία για την κατάκτηση της αταραξίας:
«Ο θεός δεν είναι επίφοβος, ο θάνατος δεν είναι αντιληπτός, το καλό εύκολα αποκτιέται, το κακό εύκολα υποφέρεται» Φιλόδημος, Πρὸς σοφιστάς, IV 10-14
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
