«Πόσο εύκολο είναι να απωθήσεις και να εξαλείψεις την ενοχλητική και ξένη φαντασία και αμέσως να βρεθείς σε απόλυτη γαλήνη»
Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 5.2
Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος είναι το πρότυπο που αναζητούσε η φιλοσοφία. Έχοντας την πλήρη ισχύ και εξουσία μιας αχανούς έκτασης ανθρώπινων κοινωνιών, απέδειξε έμπρακτα ότι μόνο η γαλήνια και ήρεμη σκέψη είναι σε θέση να καθοδηγήσει το άτομο στην κατανόηση του εαυτού του και του κόσμου. Η φιλοσοφική σκέψη ξεδιαλύνει το τοπίο της ανθρώπινης δράσης, που στο πρόσωπο του Στωικού αποκτά μόνο έναν στόχο: την προσφορά στο κοινωνικό σύνολο. Η θέση του ως Ρωμαίου αυτοκράτορα είναι η πλέον κατάλληλη για να εξασκήσει όλα όσα έμαθε. Το ημερολόγιό του, που επέζησε έπειτα από μεγάλες περιπέτειες, πιστοποιεί -όχι απλώς τον φιλοσοφικό βίο του «τελευταίου καλού αυτοκράτορα», εξάλλου αυτός είναι καταγεγραμμένος από τους ιστορικούς- αλλά τη φιλοσοφική σκέψη που διαμόρφωσε η καθημερινή άσκηση με βάση τις διδαχές των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Έτσι, το ημερολόγιό του βρίθει συμβουλών για τον «άνθρωπο ως άνθρωπο», εκείνον που αποτελεί μέρος της φύσης και ζει σε αρμονία μαζί της.
Το πρωινό ξύπνημα δεν αποτελεί πάντοτε πηγή χαράς. Ο αυτοκράτορας γνωρίζει τι έχει να αντιμετωπίσει. Άλλες φορές η άσκηση περιλαμβάνει την προ-θέαση της ημέρας του και προετοιμάζει τον εαυτό του να αποδεχτεί τους άλλους:
«Από νωρίς το πρωί να λες στον εαυτό σου: σήμερα θα συναντηθώ με τον πολυπράγμονα, με τον αχάριστο, με τον αλαζόνα, τον δολερό, τον φθονερό, τον ακοινώνητο. Τους συμβαίνουν αυτά επειδή αγνοούν το αγαθό και το κακό. [..] Δεν μπορώ να οργίζομαι μ’ ένα συγγενικό μου πρόσωπο ούτε να το μισώ. Γεννηθήκαμε για να συνεργαζόμαστε μεταξύ μας, όπως τα πόδια, τα χέρια τα βλέφαρα, όπως η πάνω και η κάτω σειρά των δοντιών. Το να κάνουμε αντίπραξη ο ένας στον άλλον είναι παρά φύσιν. Και η αγανάκτηση και η αποστροφή αποτελούν αντίπραξη» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, 2.1
Η καθημερινή άσκηση δεν σταματάει ποτέ. Μάλιστα είναι απαραίτητη ακόμη και στον ίδιο προκειμένου να αντεπεξέλθει στον πόλεμο, καθώς βρίσκεται στην πρώτη γραμμή και διανυκτερεύει στη σκηνή του παρέα με τις σκέψεις και το βιβλίο του. Πάνω από όλα, προσπαθεί να κρατήσει τον «δαίμονά» του αμόλυντο από τις πράξεις και σκέψεις των άλλων. Αντίπαλος είναι ο εαυτός του. Το αν θα τα καταφέρει να κυριαρχήσει το «ηγεμονικόν» του είναι αποτέλεσμα άσκησης. Ο αυτοκράτορας προετοιμάζει πάντοτε τον εαυτό του να υποδεχτεί τη ζωή της νέας μέρας. Ο φιλόσοφος διδάσκει τη ζωή. Στο πέμπτο βιβλίο, προτρέπει τον εαυτό του να σηκωθεί το πρωί, για ό,τι του επιφυλάσσει η μέρα. Η άσκηση περιλαμβάνει την παρατήρηση της φύσης. Πόσο απλά γίνονται όλα αν κατεβάσεις το βλέμμα σου στα υπόλοιπα (συγγενικά) έμβια όντα. Αυτή τη φορά, τα αντίθετα επιχειρήματα καταγράφονται από τον ίδιο. Σαν να υπάρχει ένας αντίπαλος «δαίμονας». Ο «δαίμονας της ηδονής»:
«Το πρωί, όταν σηκώνεσαι με άσχημη διάθεση, έχε πρόχειρη τη σκέψη ότι σηκώνομαι για να επιτελέσω το έργο του ανθρώπου. Και δυσανασχετώ ακόμη, που πηγαίνω να κάνω αυτά για τα οποία γεννήθηκα και πορεύομαι στον κόσμο;» Ή γι’ αυτό γεννήθηκα, για να ξαπλώνω σε ζεστά στρώματα; «Μα αυτό είναι ευχάριστο». Γι’ αυτό γεννήθηκες λοιπόν, για την ηδονή; Δεν βλέπεις τα μικρά φυτά, τα σπουργιτάκια, τα μυρμήγκια, τις αράχνες, τις μέλισσες που κάνουν το καθένα το δικό του έργο και μ’ αυτό τον τρόπο συντελούν στην τάξη του σύμπαντος (συγκοσμούσας κόσμον); Και παρόλα αυτά εσύ δεν θέλεις να πράξεις τα ανθρώπινα έργα; Δεν τρέχεις πίσω από τη φύση σου. «Αλλά πρέπει και να αναπαυόμαστε». Πρέπει, κι εγώ συμφωνώ. Αλλά ακόμη και γι’ αυτό η φύση έδωσε τα μέτρα. Έδωσε όμως και τα μέτρα του φαγητού και του ποτού. Και εσύ όμως οδεύεις να υπερβείς τα μέτρα και προχωράς πέρα από αυτά που αρκούν, και αν ακόμη δεν συνέβη σε πράξεις, βρίσκονται στη δυνατότητά σου» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 5.1α
Η φύση του ανθρώπου υπαγορεύει την ορθή διαχείριση της ζωής του και ο Μάρκος Αυρήλιος δεν ορίζει απλώς μία αυτοκρατορία, αλλά είναι αυτό-κράτορας του εαυτού του. Αυτά όμως δεν προέρχονται από τα βιβλία αλλά από την καθημερινή άσκηση. Για την οποία, ακόμη και ο αυτοκράτορας της Ρώμης βρίσκει χρόνο.
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
