«Και με τι τρέφεται η ψυχή, Σωκράτη;
Με μαθήματα βέβαια, είπα εγώ.»
Πλάτων, Πρωταγόρας 313c7-8
Με τι τρέφονται οι ψυχές των νέων; Η εκπαίδευση σήμερα έχει να αντιμετωπίσει πολλές προκλήσεις. Από τη μια, το σχολείο οφείλει να παρέχει τις αναγκαίες για κάθε ηλικιακή ομάδα γνώσεις και δεξιότητες και από την άλλη ο κόσμος αλλάζει με τέτοιο ρυθμό, που είναι δύσκολο να προβλεφθεί το μέλλον. Η χρησιμότητα των γνώσεων ανέκαθεν είναι το ζητούμενο, και αυτό διότι η μάθηση θεωρείται ότι πρέπει να παρέχει υλικό αποτέλεσμα. Η πραγματικότητα στην οποία οι νέοι καλούνται να ζήσουν απέχει πολύ από τη θεωρία. Ο πραγματικός κόσμος είναι γεμάτος περισπασμούς, ηθικά διλήμματα αλλά και δικαιώματα και ευθύνες που απορρέουν από την έλλογη φύση του ανθρώπου.
Είναι αλήθεια ότι ο κόσμος των ανθρώπων είναι πολύ διαφορετικός από την εμπειρία που έχουν γι’ αυτόν τα υπόλοιπα έμβια όντα. Ο άνθρωπος έχει συνείδηση, στοχάζεται, ανακαλεί το παρελθόν και φαντάζεται το μέλλον. Λαμβάνει αποφάσεις για τον ίδιο και τους άλλους. Μπορεί να δεχτεί τη «μοίρα» του, ακόμη και να ξεφύγει από αυτή, εξουσιάζοντας τον εαυτό του. Μαθαίνει τις δυνατότητες και τις δυνάμεις του, αμφισβητεί παραδεδομένες βεβαιότητες, γνωρίζει πώς να πράξει και πώς να ευτυχήσει ανάμεσα στους άλλους, πώς να δημιουργήσει έναν δίκαιο κόσμο.
Όλα αυτά διδάσκονται. Από την αρχαιότητα. Μάλιστα, το μάθημα ονομάζεται Φιλοσοφία, όπως και τότε. Διδάσκεται (εδώ και δεκαετίες) ως μέρος του αναλυτικού προγράμματος στις χώρες: Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο, Αυστρία, Γερμανία, Βέλγιο, Κροατία, Δανία, Εσθονία, Ελλάδα, Φινλανδία, Ισλανδία, Ιταλία, Ισραήλ, Ολλανδία, Νορβηγία, Πολωνία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Σερβία, Σλοβακία, Ρουμανία, Ισπανία, Τουρκία αλλά και στις ΗΠΑ, Καναδά και Αυστραλία (Teaching Philosophy in Europe and North America. Unesco, 2011). Στην Κύπρο η διδασκαλία της Φιλοσοφίας έχει βρει γόνιμο έδαφος με την εισαγωγή του μαθήματος ως επιλεγόμενου (εξεταζόμενου) μαθήματος αποκλειστικά στην κατεύθυνση Κλασικών και Ανθρωπιστικών σπουδών στη Β΄ και Γ΄ Λυκείου.
Ωστόσο, η Φιλοσοφία δεν είναι κτήμα μόνο της παιδείας των κλασικών σπουδών, καθώς τα οφέλη από τη διδασκαλία της ξεπερνούν κατά πολύ τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και λατινικών. Ανέκαθεν ήταν συνυφασμένη με την επιστήμη και με τα υπόλοιπα πεδία της ανθρώπινης γνώσης. Γιατί η φιλοσοφία θέτει ερωτήματα για τα πάντα. Και επιχειρεί απαντήσεις που δεν μπορεί να δώσει κανείς άλλος. Με τη Φιλοσοφία ο μαθητής μαθαίνει να σκέφτεται λογικά, να γενικεύει τη σκέψη του αφαιρώντας οτιδήποτε περιττό, να εκτιμά καταστάσεις και να ατενίζει ακέραιος έναν κόσμο που συνεχώς αλλάζει. Και, βέβαια, να έχει όρεξη να ζήσει μια ζωή που θα ήθελε να ξαναζήσει.
Το μάθημα Φιλοσοφίας στην Κύπρο δεν απαιτεί τη στείρα απομνημόνευση θεωριών, οι οποίες λειτουργούν περισσότερο ως υπόστρωμα του φιλοσοφικού διαλόγου. Οι έφηβοι μαθαίνουν κυρίως να «φιλοσοφούν», με την έννοια ότι καλούνται να λάβουν θέση σε σύγχρονα διλήμματα που αντιμετωπίζει ο σημερινός παγκόσμιος άνθρωπος. Ως εκ τούτου, οι εξετάσεις απαιτούν από τον μαθητή να είναι σε θέση να σκέφτεται λογικά. Δεν υπάρχει σωστή και λανθασμένη απάντηση, αλλά φιλοσοφική σκέψη που ερευνά και υποβάλλει στη βάσανο της ορθολογικής κριτικής τις διαφορετικές θεωρίες και απόψεις. Πρόκειται μάλιστα για ένα εξαιρετικά δομημένο μάθημα που σαφώς θα έπρεπε να διδάσκεται στο σχολείο. Το ερώτημα γίνεται επιτακτικό: Γιατί στην Κύπρο διδάσκεται μόνο στις κλασικές σπουδές και μάλιστα ως επιλεγόμενο; Όπως ορθά είπε ο Bertrand Russell, Νομπελίστας Μαθηματικός και Φιλόσοφος, «Η Επιστήμη είναι όσα γνωρίζουμε και η Φιλοσοφία όσα δεν γνωρίζουμε». Και αυτά που δεν γνωρίζουμε είναι πάρα πολλά.
Γιατί να είναι κανείς ηθικός; Τι είναι τέχνη; Τι είναι πολιτισμός; Πρέπει να ελέγχονται τα συναισθήματα; Ποιο είναι το καλύτερο πολίτευμα; Υπάρχει ελεύθερη βούληση; Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής και πώς θα τον επιτύχουμε;
Η φιλοσοφία γκρεμίζει βεβαιότητες και ανακαλύπτει την ελευθερία των ορίων της ανθρώπινης νόησης. Οι έφηβοι, μαθαίνοντας να λύνουν τους γρίφους της καθημερινής τους ζωής και να αντιμετωπίζουν με σθένος την τυχαιότητα των γεγονότων, διδάσκονται το μάθημα που συνέχει και δίνει αξία σε όλα τα υπόλοιπα: Γλώσσα, Επιστήμες, Μαθηματικά, Τέχνες, Οικονομικές και Πολιτικές σπουδές αποκτούν νόημα και σημασία στον διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο μας. Η φιλοσοφία γυμνάζει τον νου και τρέφει την αέναη ανάγκη του ανθρώπου να κατανοήσει το άγνωστο· τον εαυτό του και τον κόσμο. Η Φιλοσοφία είναι για όλους.
*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
