«Τώρα λοιπόν, άνδρες Αθηναίοι, δεν απολογούμαι για εμένα, όπως θα νόμιζε κανείς, αλλά για εσάς, για να μην αμαρτήσετε απέναντι στον θεό για το δώρο που σας έδωσε, καταδικάζοντάς με. Γιατί, αν με σκοτώσετε, δεν θα βρείτε εύκολα κάποιον άλλον σαν κι εμένα, όπως ακριβώς με έχει τοποθετήσει ο θεός στην πόλη, η οποία -αν μπορώ να το πω αστειευόμενος- σαν ένα άλογο μεγάλο και γενναίο αλλά λόγω μεγέθους νωθρό, χρειάζεται μια αλογόμυγα για να ξυπνήσει.» Πλάτωνας, Απολογία Σωκράτους 30e-31a
Λίγο μετά τον θάνατο του Σωκράτη (399 π.Χ.), ο Πλάτωνας συγγράφει την Απολογία, ένα από τα πρώτα του έργα με το οποίο παραθέτει την υπερασπιστική γραμμή του δασκάλου του απέναντι στους κατηγόρους του. Δεν είναι η πρώτη φορά που οι Αθηναίοι στρέφονται εναντίον φιλοσόφων και ο Σωκράτης το γνωρίζει. Οι κατηγορίες που τον βαρύνουν είναι εκείνες που οι Αθηναίοι χρησιμοποιούν «πρόχειρες» για τους φιλοσόφους εν γένει (ερευνούν τα ουράνια φαινόμενα και δεν πιστεύουν στους θεούς, 23d). Ο Σωκράτης, αν και μπορεί να εξοριστεί για να γλυτώσει τον θάνατο, δεν θα επιλέξει την εξορία. Και ο Πλάτωνας -σοκαρισμένος από τη σωκρατική καταδίκη- θα συγγράψει την Απολογία του, ώστε να κοινωνήσει τη διδασκαλία του Σωκράτη.
Στην απολογία του ο Σωκράτης δεν θα επιχειρήσει να μεταστρέψει τη γνώμη των πολιτών για χάρη του ιδίου, αλλά για δική τους. Η πόλη -που είναι οι πολίτες της- παρομοιάζεται με ένα δυνατό άλογο που κοιμάται. Ο φιλόσοφος έχει μία θεϊκή αποστολή: Να αφυπνίσει τους πολίτες ενοχλώντας τους σαν αλογόμυγα, να τους δείξει τον δρόμο της αρετής ώστε να φροντίσουν τις ψυχές τους. Αν οι πολίτες τού το απαγορεύσουν αυτό, θα προτιμήσει τον θάνατο:
«Εγώ, λοιπόν, άνδρες Αθηναίοι, σας ασπάζομαι και σας αγαπώ αλλά θα υπακούσω περισσότερο στον θεό παρά σε εσάς και όσο αναπνέω και μπορώ, δεν θα σταματήσω να φιλοσοφώ και να σας συμβουλεύω και να υποδεικνύω σε όποιον τύχει να συναντώ, λέγοντας αυτά που έχω συνηθίσει: ‘Εσύ, Αθηναίε, άριστε των ανδρών, και πολίτη της μεγαλύτερης και πιο φημισμένης πόλης για τη σοφία και τη δύναμή της, δεν ντρέπεσαι να φροντίζεις για τα χρήματα και το πώς θα τα κάνεις περισσότερα και το ίδιο για τη δόξα και την τιμή, ενώ για τη φρόνηση και για την αλήθεια και για την ψυχή σου πώς θα την κάνεις καλύτερη ούτε σκέφτεσαι ούτε φροντίζεις;’» Πλάτωνας, Απολογία Σωκράτους 29d-e
Την ίδια περίπου εποχή, ο Πλάτωνας συγγράφει και τον διάλογο «Ευθύφρων» όπου ο Σωκράτης ερωτά τον ομώνυμο πρωταγωνιστή -προκειμένου να σωθεί στη δική του δίκη και να απαντήσει στον Μέλητο- τι είναι όσιο. Έπειτα από μια μακρά συνομιλία (που περιλαμβάνει το γνωστό δίλημμα του Ευθύφρονα: «Άραγε το όσιο είναι αγαπητό στους θεούς επειδή είναι όσιο ή είναι όσιο επειδή τους είναι αγαπητό;») ο Σωκράτης καταλήγει σε ένα σαρκαστικό συμπέρασμα, επιχειρώντας να προσδιορίσει τι είδους υπηρεσίες χρειάζονται οι θεοί, συνοψίζοντας τη συζήτηση: «Άρα, Ευθύφρονα, η οσιότητα δεν είναι τίποτε άλλο παρά εμπορική τέχνη, μεταξύ θεών και ανθρώπων» Πλάτωνας, Ευθύφρων 14e
Η κατηγορία εναντίον του Σωκράτη είναι η «γραφή άσεβείας», την οποία είχε καταθέσει ο Μέλητος εναντίον του με συνηγόρους τον Άνυτο και το Λύκωνα, σύμφωνα με την οποία «ο Σωκράτης διαπράττει αδίκημα, καθώς δεν θεωρεί θεούς τους θεούς στους οποίους πιστεύει η πόλη, και εισηγείται νέες θεότητες (καινά δαιμόνια) και διαφθείρει τους νέους. Ποινή: θάνατος». Ο Σωκράτης καταρρίπτει τις κατηγορίες, και δεν παύει να επαναλαμβάνει ότι υπηρετεί τον θεό: «Γιατί αυτά με προστάζει ο θεός, να το ξέρετε, και θεωρώ ότι δεν έχει συμβεί μεγαλύτερο αγαθό σε εσάς και στην πόλη από αυτή την υπηρεσία που προσφέρω στον θεό. Γιατί εγώ δεν κάνω τίποτε άλλο καθώς περιφέρομαι παρά να σας πείθω, νεότερους και γεροντότερους να μην φροντίζετε ούτε για τα σώματα ούτε για τα χρήματα με τόσο πάθος αλλά για το πώς θα κάνετε καλύτερη την ψυχή σας» Πλάτωνας Απολογία Σωκράτους 30a-b
Η υπηρεσία του Σωκράτη απέναντι στο θεό δεν ακολουθεί την ανθρωπομορφική αντίληψη των θεών του Ομήρου και του Ησιόδου που «ανέθρεψαν τις γενιές των Ελλήνων». Ο θεός του φιλοσόφου Σωκράτη δεν «υπακούει» σε παρακλήσεις, θυσίες και προσφορές, γιατί δεν τις χρειάζεται. Αν θέλει κάποιος να τον υπηρετεί, η φροντίδα της ψυχής του είναι η μεγαλύτερη προσφορά.
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
