«Οι άνθρωποι και τώρα και τότε ξεκίνησαν να φιλοσοφούν από θαυμασμό˙ στην αρχή βέβαια αισθάνονταν θαυμασμό για τα ασυνήθιστα και κοντινά τους και στη συνέχεια σταδιακά άρχισαν να απορούν για τα πιο σημαντικά, όπως τα φαινόμενα της σελήνης και του ήλιου, και για τα άστρα και για την γέννηση του σύμπαντος. Αυτός όμως που απορεί και θαυμάζει αντιλαμβάνεται ότι αγνοεί». Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά 982b
Η φιλοσοφία στην αρχαιότητα δεν αποτελούσε πάρεργο. Ο φιλόσοφος αφιέρωνε τη ζωή του στην αναζήτηση της αλήθειας, επιχειρώντας να ερμηνεύσει τον κόσμο γύρω του, μέρος του οποίου ήταν και ο ίδιος. Ο Αριστοτέλης, ως ιστορικός της φιλοσοφίας, καταγράφει την αφετηρία της φιλοσοφίας και απονέμει τον τίτλο του πρώτου φιλοσόφου στον Θαλή, καθώς είναι αυτός που θέτει το πρώτο ερώτημα για την «αρχή των πάντων» και επιχειρεί να το απαντήσει ορθολογικά. Οι μαθητές του Θαλή, Αναξίμανδρος και Αναξιμένης, θα αποτελέσουν τους συνεχιστές του.
Αλλά αυτή είναι η εκδοχή του Αριστοτέλη. Ο Διογένης Λαέρτιος επτά αιώνες αργότερα παραδίδει τη δική του άποψη στους Βίους Φιλοσόφων (το δεκάτομο έργο του όπου παρουσιάζει τους βίους, τη διδασκαλία και τις σχολές, των περισσότερων Ελλήνων φιλοσόφων). Ο ίδιος, αν και ξεκινάει από τον βίο του Θαλή στο πρώτο βιβλίο του, τον κατατάσσει στους σοφούς, για να καταλήξει ότι «οι αφετηρίες» (ἀρχαί) της φιλοσοφίας είναι δύο: η μια ξεκινάει από τον Αναξίμανδρο και η άλλη από τον Πυθαγόρα. Ο πρώτος ήταν μαθητής του Θαλή και η σχολή του ονομαζόταν Ιωνική (διότι καταγόταν από την Μίλητο). Ο δεύτερος ήταν μαθητής του Φερεκύδη και η σχολή του ονομαζόταν Ιταλική, επειδή ο Πυθαγόρας «φιλοσόφησε τον περισσότερο χρόνο στην Ιταλία». Αλλά ο βιογράφος των φιλοσόφων, Διογένης, μας παραδίδει και μία πολύ ενδιαφέρουσα πληροφορία για τον Πυθαγόρα: Ήταν ο πρώτος που ονόμασε τον εαυτό του φιλόσοφο, δηλαδή φίλο της σοφίας.
«Πρώτος ο Πυθαγόρας δημιούργησε τη λέξη φιλοσοφία και ονόμασε τον εαυτό του φιλόσοφο, καθώς συνομιλούσε στη Συκιώνα, με τον Λέοντα τον τύραννο των Συκιωνίων ή Φλιασίων, σύμφωνα με τον ισχυρισμό του Ηρακλείδη του Ποντικού στο «Περί της άπνου». Υποστήριζε ότι κανένας άνθρωπος δεν είναι σοφός. Μόνο ο θεός. Διότι, αυτός που θα κατείχε την σοφία θα είχε αγγίξει την τελειότητα. Ο φιλόσοφος όμως είναι αυτός που υποδέχεται τη σοφία με ευχαρίστηση». Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων, 1.12
Αλλά αυτή δεν ήταν η μοναδική πρωτιά του Σάμιου φιλοσόφου. Ο Πυθαγόρας χάρη στη διδασκαλία του γρήγορα απέκτησε φανατικούς οπαδούς, με αποτέλεσμα τον 6ο π.Χ. αιώνα να ιδρύσει την πρώτη φιλοσοφική σχολή. Παρότι δεν κατάφερε να απαλλαγεί πλήρως από μυστικιστικά και θρησκευτικά στοιχεία, η κοινότητα των Πυθαγορείων έχει ως πρωταρχικό στόχο την «επιμέλεια εαυτού» που με τόση προσήλωση θα διδάξει ο Σωκράτης δύο αιώνες αργότερα. Η σχολή του Πυθαγόρα δεν άργησε να αποκτήσει πλήθος μαθητών πρόθυμων να ακολουθήσουν τις συμβουλές του δασκάλου τους.
Κατ’ αρχάς για να εισέλθει κάποιος και να γίνει μαθητής του Πυθαγόρα, θα πρέπει να τηρήσει σιωπή για πέντε χρόνια, αποδεικνύοντας ότι μπορεί να ακούει -και να υπακούει. Στη συνέχεια είναι έτοιμος να αφιερώσει τη ζωή του στη φιλοσοφία. Η διαβίωση στην Πυθαγόρεια σχολή σήμαινε ότι ο μαθητής ήθελε να αλλάξει, να φτάσει στην αρετή. Για τον λόγο αυτό, έπρεπε να υποβάλλει τον εαυτό του σε καθημερινό έλεγχο. Οι ενέργειες όλης της ημέρας, κάθε μέρας, ελέγχονταν εξονυχιστικά με σκοπό τη βελτίωση του ατόμου.
«Ο Πυθαγόρας συνιστούσε στους μαθητές του να προσέχουν δύο στιγμές της ημέρας, τη μία όταν πηγαίνουν για ύπνο και την άλλη όταν σηκώνονται. […] Πριν από τον ύπνο, ο καθένας έπρεπε να επαναλαμβάνει τους παρακάτω στίχους στον εαυτό του:
«Μην υποδεχτείς τον ύπνο στα απαλά σου βλέφαρα,
Προτού εξετάσεις τρεις φορές τα έργα της ημέρας
Πού έσφαλα; Τι καλό έκανα; Τι έπρεπε να πράξω και δεν έπραξα;». Πορφύριος, Πυθαγόρου βίος, 40.12
Οι φιλόσοφοι ήταν δάσκαλοι και είχαν μαθητές πρόθυμους να τους ακολουθήσουν στο υπέροχο ταξίδι της σοφίας. Για πολλούς αιώνες φιλόσοφοι θεωρούνται όσοι ακολουθούν τον φιλοσοφικό βίο (χωρίς να διδάσκουν ούτε να γράφουν βιβλία). Η «επιμέλεια του εαυτού» θα παραμένει το κύριο μέλημα των αρχαίων φιλοσόφων. Ο αυτοέλεγχος, ο εσωτερικός διάλογος, η καθημερινή ανάγνωση ή ακρόαση, η εγκράτεια θα αποτελέσουν καθημερινή πρακτική των φιλοσόφων και προϋπόθεση της ευδαιμονίας τους.
*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
