«Γι’ αυτόν τον λόγο ο Σωκράτης έθετε ερωτήματα, αλλά δεν απαντούσε ο ίδιος. Όπως παραδεχόταν, δεν γνώριζε». Αριστοτέλης, Περί των σοφιστικών ελέγχων 183b8-9
Οι φιλόσοφοι αρέσκονται να θέτουν ερωτήματα, να απορούν για το αυτονόητο και να αμφιβάλλουν. Η α-πορία είναι το σπίτι τους. Οι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι ο στοχασμός μπορεί να έχει κανόνες και, ταυτόχρονα, να είναι συναρπαστικός. Είναι τόσο πολλά αυτά που αξίζουν την προσοχή μας. Και αρχίζουν να φιλοσοφούν.
Τα ερωτήματα δεν αργούν να στραφούν από τον «ουρανό στη γη», στον άνθρωπο και στη ζωή του. Πριν από τον Σωκράτη, ο Ηράκλειτος ερεύνησε τον εαυτό του και ο Δημόκριτος πρότεινε την πρώτη θεωρία της ευδαιμονίας. Στοιχεία της θα απορροφήσουν όλες οι θεωρίες της ευδαιμονίας που θα ακολουθήσουν, από τον Σωκράτη έως τον Επίκουρο. Βρισκόμαστε ακόμα στην αρχή της φιλοσοφίας και στα πρώτα ερωτήματά της. Τα ίδια που παραμένουν έως σήμερα.
Οι άνθρωποι πάντα φιλοσοφούν. Σκέφτονται τη ζωή τους, τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους, προγραμματίζουν τον ελεύθερό τους χρόνο, συζητούν για την καλύτερη παιδεία, προτείνουν πολιτικές, κρίνουν την τέχνη, χαρακτηρίζουν ανθρώπους και συμπεριφορές, αποφασίζουν για θέματα που θα τους επηρεάσουν στο μέλλον. Αυτό το ανοίκειο συναίσθημα της άγνοιας μπροστά στο οικείο της καθημερινότητας είναι που μας κάνει να φιλοσοφούμε. Γιατί η φιλοσοφία δεν δίνει ούτε τις βέβαιες απαντήσεις της θρησκείας ούτε κατέχει τις αποδείξεις της επιστήμης. Αλλά γεννάει τα ερωτήματα, που για τον άνθρωπο είναι πιο σημαντικά.
Το να παραβλέψουμε ή να αγνοήσουμε τα αιώνια ερωτήματα του ανθρώπου είναι κάτι που θα κοστίσει. Διότι, αν αποδιώχνουμε τα ερωτήματα, δεν θα κατανοήσουμε ποτέ τις απαντήσεις. Από την άλλη, έτοιμες απαντήσεις δεν υπάρχουν. Γι’ αυτό, θα ήταν αστείο να θεωρούμε ότι διαβάζοντας έναν «οδηγό ζωής» (όπως τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη ή το Τα εις εαυτόν του Μάρκου Αυρήλιου) θα ευτυχήσουμε. Αν ήταν έτσι, οι φιλόσοφοι -αυτοί που αποφάσισαν να αφιερώσουν τη ζωή τους για να αλλάξουν τη δική μας- θα εξέδιδαν «εγχειρίδια ζωής» και δεν θα δίδασκαν με υπόδειγμα τον εαυτό τους. Ο Αριστοτέλης διασκεδάζει την αντίληψη ότι η θεωρία είναι αποκομμένη από την άσκηση, δίνοντας ένα παράδειγμα από τον προσφιλή χώρο της ιατρικής: «Δεν γίνεσαι γιατρός από τα συγγράμματα» (οὐδ᾽ ἰατρικοὶ ἐκ τῶν συγγραμμάτων γίνεσθαι, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1181b). Κατά τον ίδιο τρόπο, δεν φιλοσοφείς από τα βιβλία.
Το φιλοσοφείν είναι μία καθημερινή ανάγκη του ανθρώπου εδώ και χιλιάδες χρόνια. Η μέθοδος είναι κοινή για όλους όσοι εντρύφησαν στη φιλοσοφία, είναι η σύνδεση της θεωρίας και της πράξης. Και αυτό δεν μπορεί να γίνει αποσπασματικά. Φιλοσοφώ σημαίνει γνωρίζω πώς πράττω, έχω επίγνωση των αποφάσεων που λαμβάνω. Όλοι κρίνονται από τις εκούσιες επιλογές τους, δηλαδή για τον τρόπο που σκέφτονται (και κατ’ επέκταση ενεργούν) είτε από τον εαυτό τους είτε από τους άλλους. Η φιλοσοφία διδάσκει τη σκέψη, τον ορθό λόγο και τον φέρνει σε συμφωνία με την ηθική. Μία καλή ζωή (με όλη τη σημασία της λέξης) είναι το αποτέλεσμα.
Η ζωή όμως δεν είναι μόνο ευτυχία. Πολλά γεγονότα θα οδηγήσουν τον άνθρωπο σε απόγνωση και συναισθηματική κατάρρευση. Ο ορθός λόγος, ρυθμιστής των σκέψεων, θα επιβάλλει τον νηφάλιο στοχασμό, ακόμη και την ελεγχόμενη εκούσια ανάμνηση του παρελθόντος, ως φάρμακο στη δυστυχία που αναπόφευκτα θα βρεθεί στον δρόμο μας.
Αλλά όλα αυτά δεν είναι θεωρίες. Χρειάζονται άσκηση. Άσκηση καθημερινή ώστε να γίνουν βίωμα.
*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
ΚΛΕΙΝΕΙ 5 ΧΡΟΝΙΑ Η ΣΤΗΛΗ ΣΤΟΝ “Φ”
Η στήλη «Φιλοσοφία και Ζωή» κλείνει αύριο πέντε συναπτά έτη στον Φιλελεύθερο. Ήταν μια (όχι εύκολη) απόφαση του αρχισυντάκτη Γιώργου Καλλινίκου, τον οποίο ευχαριστώ θερμά για όλα τα χρόνια της φιλίας, της εμπιστοσύνης και της υποστήριξης. Η στήλη ξεκίνησε τη Δευτέρα, 3 Δεκεμβρίου 2018, με το «Δαχτυλίδι του Γύγη» για να μεταφερθεί σύντομα την Πέμπτη και να καταλήξει σήμερα να δημοσιεύεται κάθε Σάββατο. Περισσότερα από 250 άρθρα που αφορούσαν φιλοσοφικές σχολές και φιλοσόφους, θεωρίες και ηθικά διλήμματα δημοσιεύτηκαν στα χρόνια που πέρασαν. Προσωπικά δεν γνωρίζω άλλη εφημερίδα στον κυπριακό και ελλαδικό χώρο που να φιλοξενεί εβδομαδιαία στήλη Φιλοσοφίας. Από την άλλη, γνωρίζω πολλές εφημερίδες που διατηρούν ακόμη και σήμερα στήλη «Αστρολογίας». Δεν είναι αστείο ότι οι άνθρωποι ακόμη εμπιστεύονται τις θέσεις των πλανητών για το πώς θα ζήσουν αντί τον ίδιο τους τον εαυτό; Ο Δημόκριτος σίγουρα θα γελούσε.
