Γιατί δεν διδάσκεται το μάθημα της Φιλοσοφίας στα δημόσια σχολεία; Ποιος είναι ο λόγος που δεν περιλαμβάνεται στο αναλυτικό πρόγραμμα της Ελλάδας και της Κύπρου ως υποχρεωτικό μάθημα; Πρόκειται για ένα αχρείαστο και περιττό μάθημα ή είναι τόσο δυσνόητο;
Σίγουρα, στο άκουσμα της λέξης «φιλοσοφία» πολλοί δυσανασχετούν. Θεωρούν ότι πρόκειται για ακατανόητες ιδέες και έννοιες ή, στην καλύτερη περίπτωση, για απλή παράθεση ονομάτων και σχολών. Ωστόσο, στα κορυφαία σχολεία και Πανεπιστήμια του εξωτερικού η Φιλοσοφία γνωρίζει μία μοναδική άνθιση που έχει να κάνει τόσο με τη χρησιμότητά της (ως τρόπου σκέψης που σε ακολουθεί σε όλη σου τη ζωή) όσο και με την αυτούσια ευχαρίστηση που προσφέρει η μελέτη της. Πράγματι, εδώ και δεκαετίες, η Φιλοσοφία έχει μπει σε σχολεία σε όλη την Ευρώπη, τις ΗΠΑ και την Αυστραλία, έχει βγει από τις φιλοσοφικές αίθουσες, και διδάσκεται ακόμη και σε σχολές που σχετίζονται με την Επιστήμη, αλλά και τα Οικονομικά, τη Νομική και την Ιατρική.
Η διδασκαλία της Φιλοσοφίας στα παιδιά έχει ξεκινήσει εδώ και μισό αιώνα από τον Matthew Lipman ο οποίος έδειξε στην πράξη ότι η Φιλοσοφία μπορεί και αξίζει να διδαχτεί από μικρή ηλικία. Τι σημαίνει όμως η διδασκαλία της Φιλοσοφίας στο σχολείο; Μπορεί ένα εξάχρονο παιδί ή ένας έφηβος να κατανοήσει τη φιλοσοφική σκέψη; Είναι γεγονός ότι η Φιλοσοφία από το ξεκίνημά της τον 6ο π.Χ. αιώνα έως τη δεκαετία του ’70 δεν διδασκόταν σε παιδιά. Πολύ περισσότερο, την ακολούθησαν τα δυνατά μυαλά της ανθρωπότητας. Ο Νεύτωνας, αλλά και σύγχρονοι Φυσικοί (ο Einstein και ο Hawking), μαθηματικοί (ο Penrose και ο Russell), Νομπελίστες (ο Prigogine) μελέτησαν Φιλοσοφία. Οι φιλοσοφικές θεωρίες του Αναξίμανδρου, του Ηράκλειτου, του Δημόκριτου, του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα αποτέλεσαν το έναυσμα για να σχηματίσουν τις δικές τους θεωρίες. Όπως εμβριθώς σημείωσε ο Bertrand Russell στο Unpopular Essays (1950) «η Επιστήμη είναι όσα γνωρίζουμε και η Φιλοσοφία όσα δεν γνωρίζουμε» (αν και συχνά μένουμε προσκολλημένοι σε όσα ανήκουν στη σφαίρα του γνωστού). Αντιθέτως, για τους επιστήμονες, το «μειονέκτημα» της Φιλοσοφίας, ότι δεν υπάρχουν βέβαιες απαντήσεις (μόνο ερωτήσεις), είναι και το βασικότερο πλεονέκτημά της. Η Φιλοσοφία δεν είναι δόγμα, το αντίθετο: Η Φιλοσοφία είναι η αμφισβήτηση του δόγματος και της αυθεντίας, με αποτέλεσμα να γκρεμίζει στερεότυπα και προκαταλήψεις. Επομένως, η διδασκαλία της Φιλοσοφίας από μικρή ηλικία έχει αυτό τον σκοπό: Να διδάξει την κριτική σκέψη και αμφιβολία με εύληπτο και κατανοητό τρόπο, ώστε η σκέψη να γίνει συνήθεια («έθος» στον Αριστοτέλη).
Ο επόμενος μύθος για την Φιλοσοφία έχει να κάνει με το ότι είναι αποκομμένη από την σύγχρονη ζωή. Για τους αδαείς η Φιλοσοφία είναι ξεπερασμένη, δεν έχει χώρο στην εποχή της Τεχνολογίας. Όσοι, όμως, ενστερνίζονται την παραπάνω άποψη παραγνωρίζουν έναν μεγάλο κλάδο της Φιλοσοφίας, την Ηθική. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι το μάθημα της «Ηθικής» είναι υποχρεωτικό στα σχολεία της Φινλανδίας, η οποία είναι από τις λίγες χώρες όπου η εκπαίδευση είναι αποκλειστικά ευθύνη του κράτους (είναι μόνο δημόσια). Θέματα όπως «τι είναι δίκαιο» ή αν «η ηθική είναι σχετική» ή «πώς ορίζεται η ευτυχία» δεν έχουν χάσει την επικαιρότητά τους. Για παράδειγμα, το ΜΙΤ έχει σχεδιάσει πολλά τεστ για να «μετρήσει» την ηθική προκειμένου να προβλέψει τις ανθρώπινες αντιδράσεις για τα αυτοκινούμενα οχήματα (https://www.moralmachine.net/).
Η κριτική σκέψη δεν είναι προαιρετική. Ειδικά στην εποχή μας είναι προαπαιτούμενο του ανθρώπου που έχει να αντιμετωπίσει καθημερινές προκλήσεις και διλήμματα. Η Φιλοσοφία δεν διδάσκει απλώς. Προκαλεί το παιδί να μάθει να σκέφτεται. Και κυρίως να αμφιβάλλει. Να καταλαβαίνει ότι μια είδηση μπορεί να είναι παραπλανητική. Ότι η ευτυχία βρίσκεται στις ανθρώπινες σχέσεις και όχι στα υλικά αγαθά. Ότι το διαφορετικό (χρώμα, θρησκεία, εθνότητα) δεν προκαλεί φόβο. Ότι τα ζώα και τα φυτά δεν είναι κτήμα του ανθρώπου αλλά συγκάτοικοι στον πλανήτη. Ότι ο χρόνος κινείται σαν βέλος και δεν γυρίζει πίσω. Πρέπει να τον ζούμε και να μην τον χάνουμε.
Το να μην διδάσκεται η Φιλοσοφία στα δημόσια σχολεία ισοδυναμεί με το να μην προσφέρουμε σε όλα τα παιδιά ίσες ευκαιρίες, όχι στη γνώση αλλά στη σκέψη.
Ποιος είναι ο λόγος λοιπόν για τον οποίο δεν συμπεριλαμβάνεται στα υποχρεωτικά μαθήματα της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης; Ποιος φοβάται τη Φιλοσοφία;
*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
