«Ο Σωκράτης, εξαιτίας της κομπορρημοσύνης του (διὰ τὸ μεγαλύνειν ἑαυτὸν) προκάλεσε τον φθόνο στο δικαστήριο και έκανε τους δικαστές να τον καταψηφίσουν ακόμη περισσότερο. Αλλά εμένα μού φαίνεται ότι του έτυχε η αγαπημένη μοίρα των θεών, γιατί εγκατέλειψε το πιο δύσκολο μέρος της ζωής και συνάντησε το πιο εύκολο είδος θανάτου. Επέδειξε πράγματι τη δύναμη της ψυχής του. Επειδή γνώριζε ότι ήταν καλύτερο γι’ αυτόν να πεθάνει παρά να ζήσει». Ξενοφώντας Ἀπολογία Σωκράτους 32, 33
Η φιλοσοφική συζήτηση για την αυτοχειρία ξεκινάει με την αυτοκτονία του Σωκράτη. Πρόκειται για μια επιβεβλημένη από το δικαστήριο ποινή, προφανώς άδικη και σε καμία περίπτωση πρωτότυπη. Ήταν μέρος μιας σειράς κατηγοριών όπου ο κατηγορούμενος, έπρεπε να πείσει τους δικαστές για την αθωότητά του με έναν λόγο, όπου θα υπερασπιζόταν τον εαυτό του. Ο Σωκράτης θα μπορούσε εύκολα να αποφύγει την ποινή, πείθοντας κατ’ αρχάς με τη ρητορική του δεινότητα τους δικαστές, αν δεν τους προκαλούσε με την έπαρση του εμφανώς αθώου, του αδίκως κατηγορουμένου. Οι λόγοι για τους οποίους δέχεται «στωικά» την απόφαση των Αθηναίων δεν είναι άγνωστοι. Ο Πλάτωνας στην Ἀπολογία του περιγράφει έναν Σωκράτη που όχι μόνο δεν φοβάται τον θάνατο αλλά τον προσδοκά σαν κάτι καλό.
«Δεν είναι σωστό αυτό που νομίζουμε ότι είναι κακό να πεθαίνει κάποιος. […] Γιατί ένα από τα δύο είναι το να πεθαίνει κάποιος: Ή είναι σαν να μην υπάρχει (γὰρ οἷον μηδὲν εἶναι) ούτε έχει καμιά αίσθηση από τίποτε ο πεθαμένος ή, όπως λένε, συμβαίνει κάποια μεταβολή και είναι η μετοίκηση της ψυχής από έναν τόπο σε έναν άλλο». Πλάτωνας, Ἀπολογία Σωκράτους 40b-c
Ο Πλάτωνας κλείνει την Ἀπολογία του με τον Σωκράτη να θεωρεί τον θάνατο καλύτερο από τη ζωή: «Αλλά μού είναι φανερό ότι το να πεθάνω και να απαλλαχθώ από τα βάσανα της ζωής (ἀπηλλάχθαι πραγμάτων βέλτιον ἦν μοι) είναι το καλύτερο για μένα». Πλάτωνας, Ἀπολογία Σωκράτους 41d
Αυτή είναι και η μοναδική αναφορά του Πλάτωνα στη σωκρατική στάση, της «απαλλαγής» από τη ζωή λόγω των υποχρεώσεων της καθημερινότητας. Σε ποιες υποχρεώσεις όμως αναφέρεται ο Πλάτωνας; Πότε ο θάνατος είναι προτιμότερος από τη ζωή; Ο Σωκράτης δεν παύει να επαναλαμβάνει ότι είναι τυχερός που του δίνεται η ευκαιρία να αποχωρήσει με αυτό τον τρόπο και μάλιστα η πλατωνική Ἀπολογία κλείνειμε τη γνωστή ειρωνεία του. Τι είναι καλύτερο για τον καθένα το ξέρει μόνο ο θεός (42a).
Στον Φαίδωνα έχουμε μία διαφορετική αντιμετώπιση της αυτοκτονίας, που έχει εγείρει πολλές συζητήσεις. Ο Σωκράτης δέχεται την αυτοκτονία μόνο στην περίπτωση που έχει επιβληθεί από τον θεό (62c). Μήπως όμως οι απόψεις που παρουσιάζονται στον Φαίδωνα λέγονται στο πλαίσιο της πλατωνικής θεωρίας της ψυχής; Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η αυτοκτονία είναι επιτρεπτή χωρίς να επιβάλλεται από τον θεό ή τον νόμο;
Αλλά δεν είναι ο Πλάτωνας η μοναδική μας πηγή για την απολογία του Σωκράτη. Ένας άλλος μαθητής του, ο Ξενοφώντας, αφιέρωσε τέσσερα έργα του για να τιμήσει με τη σειρά του τον αγαπημένο του δάσκαλο και να διαδώσει τη διδασκαλία του. Μεταξύ αυτών, εμφανίζονται δύο (ομότιτλα με τα πλατωνικά) έργα (Ἀπολογία Σωκράτους και Συμπόσιον) που δεν έχουν γνωρίσει σε καμία περίπτωση την αναγνώριση και την αποδοχή των πλατωνικών έργων, για πολλούς λόγους. Και στις δύο Ἀπολογίες του Σωκράτη, οι μαθητές του καταγράφουν την αυτοκτονία του ως κάτι που ο ίδιος θεωρεί καλό για τον ίδιο. Ωστόσο, στη δική του Ἀπολογία ο Ξενοφώντας είναι πιο αναλυτικός: «Τώρα όμως αν προχωρήσει κι άλλο η ηλικία μου, γνωρίζω ότι αναγκαστικά θα πρέπει να φροντίσω για τα γερατειά γιατί θα βλέπω χειρότερα και θα ακούω λιγότερο και θα μαθαίνω πολύ πιο δύσκολα και όσα έμαθα θα τα ξεχνάω ευκολότερα. Και αν αισθάνομαι ότι γίνομαι χειρότερος και κατηγορώ πολύ τον εαυτό μου, πώς θα μπορούσα, είπε, να ζω ευχάριστα (ἂν ἡδέως βιοτεύοιμι);». Ξενοφώντας Ἀπολογία Σωκράτους 6
Δεν ήθελε ο (εβδομηντάχρονος) Σωκράτης να ζήσει περισσότερο; Οι επόμενοι φιλόσοφοι που εκδιώχτηκαν με την ίδια κατηγορία (Αναξαγόρας, Αριστοτέλης) επέλεξαν την εξορία από την καταδίκη. Ο Σωκράτης όμως θέλει να πεθάνει, αντί «να κερδίσει μια ζωή πολύ χειρότερη». Ο επόμενος αυτόχειρας φιλόσοφος, ο Ζήνων ο Κιτιεύς, θα ακολουθήσει τον σωκρατικό δρόμο, χωρίς να έχει καταδικαστεί ούτε από θεούς ούτε από ανθρώπους.
*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;), Μεταίχμιο, 2022
