Η κορύφωση του ταξιδιού στα Εκβάτανα

Πέρυσι τέτοιο καιρό, παρουσιάστηκε ο πρώτος τόμος του Νομάδα στην Ελλάδα και είχα την ευκαιρία ως ομιλητής να δώσω το γενικό πλαίσιο του έργου και να μιλήσω για τον Απόλλωνα, έναν σύγχρονο μιμητή του Μ. Αλέξανδρου, αυτοβιογραφούμενο και μυθοποιούμενο, τον ήρωα που ενσαρκώνει αλλά και απογειώνει τον ίδιο τον συγγραφέα στους κόσμους των οραμάτων του. Επισήμανα τότε το μικτό είδος γραφής της μυθιστορηματικής αυτής βιογραφίας, με τα εγκιβωτισμένα ποιητικά, ημερολογιακά, δοκιμιακά, δημοσιογραφικά, μαρτυρικά, ανεκδοτολογικά και άλλα κείμενα’ ένα μωσαϊκό σαν εκείνο του Αχίλλειου της Κέρκυρας που παρουσιάζει τον Αλέξανδρο έφιππο με σηκωμένο το δόρυ, έτοιμο να πλήξει τον στόχο του, στην προσπάθεια του Στέφανου Κωνσταντινίδη να αποτυπώσει με τον δικό του τρόπο, στο δικό του μωσαϊκό, τις μυθοπλαστικές ικανότητές του.

Έθεσα τότε μερικά ερωτήματα, απότοκα της περιέργειας του αναγνώστη για τη συνέχεια της περιπλάνησης αυτής ενός Κύπριου Οδυσσέα των ημερών μας. Τα ερωτήματα αυτά στον δεύτερο τόμο που παρουσιάζουμε σήμερα, βρίσκουν εν πολλοίς απαντήσεις. Προϊούσης δηλαδή της αφήγησης συνοστεώνεται το υλικό, καλύπτονται κενά για τη διαμόρφωση της εικόνας του κεντρικού ήρωα, ο οποίος και μονοπωλεί το ενδιαφέρον με τα διάφορα προσωπεία που αλλάζει. Το ότι περιστοιχίζεται από πλήθος επωνύμων προσωπικοτήτων και ενδιαφερόντων ανωνύμων οξύνει το ενδιαφέρον του αναγνώστη, η αύρα ωστόσο ή η απαξίωση που αναδίδουν, συντελούν στην ανάδειξη εκείνου.

Η περιπλάνηση λοιπόν ανά τον κόσμο του Νομάδα συνεχίζεται στον δεύτερο τόμο του Στέφανου Κωνσταντινίδη. Θα έλεγα μάλιστα ότι το ενδιαφέρον κορυφώνεται, προετοιμάζοντας αφενός, στο τέλος τού εν λόγω τόμου, την αμερικανική περιπέτεια του Απόλλωνα-Αλέξανδρου-Στέφανου, που προαναγγέλλεται, και αφετέρου με το κεφάλαιο που περιγράφεται η συγγραφή ενός μυθιστορήματος, μυθιστορήματος μέσα στο ίδιο το μυθιστόρημα. Πρόκειται, εν ολίγοις, για μια προσφυή μυθοπλαστική επινόηση, μια τριχοτόμηση ενός και του αυτού προσώπου, του συγγραφέα, τρισδιάστατου μέσα στον χρόνο, και παράλληλα για το άνοιγμα του εργαστηρίου του και τη συζήτηση μαζί του για τον μυθιστορηματικό ιστό και την πλοκή του.

Δεν θεωρώ τυχαίο τον υπότιτλο Εκβάτανα, αφού ο συγγραφέας με οδηγητή τον Μακεδόνα Αλέξανδρο, προτυπικά εμφανιζόμενο και πάλι στο μυθιστόρημα, θα καταλάβει, μετά την Ελλάδα και την Ευρώπη, το άλλο ημισφαίριο της γης. Ιστορικά, τα Εκβάτανα αποτέλεσαν την κορύφωση των συμβατικών υποχρεώσεων του Αλέξανδρου έναντι των άλλων Ελλήνων – συμβολισμός συνειρμικά συνδυαζόμενος με την πορεία του Απόλλωνα. Είναι αλήθεια δηλαδή ότι και ο ήρωάς μας, ώριμος πλέον, αυτονομείται, ολοκληρώνεται ως προσωπικότητα στο δεύτερο αυτό μέρος της δικής του πολιτιστικής εκστρατείας και είναι έτοιμος για ένα άλμα. Αυτό εικάζουμε βάσιμα ότι θα παρακολουθήσουμε στον τρίτο τόμο.

 

Τόσο η ωρίμανση όσο και η κορύφωση που αναφέραμε σχετίζονται άμεσα, σε πρώτο πλάνο, με το ιστορικό πλαίσιο. Ο Απόλλων χαλυβδώνεται ως προσωπικότητα, όταν τελούνται τα δραματικά γεγονότα στην Κύπρο, με τα έκτροπα της χούντας, την περιπέτεια του Μακάριου, την άνοδο του Ιωαννίδη και την πτώση του Παπαδόπουλου, ενώ το Αιγαίο βρίσκεται σε συναγερμό. Έπεται η εισβολή των Τούρκων που αποτελεί σκληρή πραγματικότητα με το γκρέμισμα των ονείρων ενός κόσμου με αρχαίες ρίζες. Έπειτα, η σκηνή μεταφέρεται στην Ελλάδα, με αναφορά και εμπλοκή του ήρωα στα εκεί πολιτικά και πνευματικά πράγματα, και μετά στη Γαλλία και την Αγγλία, με πρωτόγνωρες εμπειρίες, διαμορφωτικές του προσώπου και του ήθους του.

 

Από την άλλη, ο πολυσχιδής ήρωας βιώνει τα προβλήματα του μικρόκοσμου του δικού του, τις δυσκολίες των οικείων του στο χωριό του, την Πενταλιά, τους κινδύνους από την τουρκική εισβολή, την ξενιτιά, τη διασπορά, τον πόνο του χαμού προσφιλών προσώπων. Τα περιβάλλοντα είναι κραυγαλέα διαφορετικά μεταξύ τους –εννοούμε την αμεριμνησία της Πενταλιάς σε αντίστιξη με τις σπουδές και τη ζωή του στο Παρίσι του θαύματος ή στο Λονδίνο όπου εργάστηκε– πραγματικότητα που ασκεί αντιφατικές επιδράσεις και ανάλογα συναισθήματα. Είναι ένα αφανές μωσαϊκό αυτό, ψυχογραφικό, χαρακτηριολογικό, που ανταποκρίνεται και συνομιλεί, θα έλεγα, τόσο με την ιστορική πολυμορφία των χώρων που κινείται αυτός, όσο και με την πολιτισμική ποικιλία, ώστε να παρακολουθούμε μια εξέλιξη πολυπρισματική και τη σταδιακή διαμόρφωση του Απόλλωνα ως πολίτη του κόσμου με ισχυρές όμως δεσμεύσεις έναντι του παρελθόντος του, της καταγωγής, των παραδόσεών του.

 

Απόρροια όλων των προαναφερθέντων θεωρούμε τη δημιουργία του πολύμορφου αυτού μυθιστορήματος, του β’ τόμου εν προκειμένω, στον οποίο συνάπτονται σε ενιαίο όλο τόσα ετερόκλητα στοιχεία, γενικεύοντας και διαμορφώνοντας τη σφαιρική εικόνα του πολύπλαγκτου Έλληνα της διασποράς. Και ακόμη, αποτέλεσμα αυτών των ιστορικών και μικροϊστορικών δεδομένων είναι η παγίωση μιας θεωρίας του αφηγητή, κεντρικού ήρωα, μυθικού προτύπου και συγγραφέα ταυτοχρόνως, που με τον ίδιο πλουραλισμό συγκεντρώνει πολλές ιδιότητες με ανάλογα προσωπεία στο άτομό του. Εννοώ τη θεωρία του για τη μυθοπλασία και το μυθιστόρημα, προσπάθεια άραγε κατοχύρωσης του μοντέρνου τρόπου της γραφής του ή διατύπωση του τρόπου σκέψης του, μεταξύ μύθου και ιστορίας; Ίσως και τα δύο, μάλλον και τα δύο, θα πρότεινα. Συνιστά εξήγηση, θα πρόσθετα, του τρόπου που έμαθε να βλέπει τον κόσμο, σαν πολιτικό και κοινωνικό μυθιστόρημα, οι περιπέτειες του οποίου κατατείνουν στην ανάδειξη ενός πνεύματος εποικοδομηματικού, ενός τρόπου ζωής αντάξιου των ανησυχιών του σκεπτόμενου ανθρώπου.

 

Οι προκλήσεις είναι τόσες, που ασκούν άμεσες επιδράσεις. Από τη μια η βιοπάλη και από την άλλη η πνευματική πανδαισία. Ο Αξελός αναφέρεται στη νεοελληνική ταυτότητα, ο Σβορώνος είναι ένα μυθικό πρόσωπο στα μάτια του Απόλλωνα, η Κρανάκη δίνει την ερμηνεία μιας εποχής με τα πεπραγμένα της. Είναι ακόμη το ποικίλο διακείμενο, ο Χρυσόστομος, ο μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Κύπρου, ο Βάσος Λυσσαρίδης, ο Πλουτής Σέρβας αποκαθηλωθείσα κομμουνιστική μορφή της Κύπρου, το πολιτικό κλίμα‧ όλα αυτά, ως πνευματικό μωσαϊκό αποδίδουν τις αντιφάσεις ενός κόσμου, εντός του οποίου καλείται ο ήρωας να επιβιώσει και να δράσει. 

 

Ο συνομήλικος αναγνώστης, γνωρίζοντας την ιστορική πραγματικότητα, ιδίως την πολιτική και κοινωνική ιστορία της Κύπρου και της Ελλάδας, ταλανίζεται. Είναι μυθιστόρημα; Η χρήση των πραγματικών ονομάτων ξεγελά, και αυτή. Η διάσωση πρωτογενών μαρτυριών από τη ζωή στο Λονδίνο και την εμπλοκή στα πολιτικά πράγματα συσκοτίζουν τα όρια μυθοπλασίας και ιστορίας. Ωστόσο, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο συγγραφέας φιλοτέχνησε τον μύθο μιας εποχής που η ιστορική πραγματικότητα αφεαυτής μεταμορφώθηκε σε μύθο. Διερωτώμενος, θα γράψει ο ίδιος: «Πόσο διαφέρει άραγε η μυθοπλασία από την πραγματικότητα;»

 

Ένα ταξίδι στην Αμερική αποτελεί τα προεόρτια για την εγκατάσταση στον Καναδά. Η ζωή και η ευδοκίμηση εκεί του ήρωα θεωρούμε ότι θα εμπλουτίσει τα περιεχόμενα του τελευταίου τόμου της υπεσχημένης τριλογίας.

Ο ήρωας, υπό τα προσωπεία του πάντα, είναι εραστής της μεσότητας, είναι κριτικός και αυτοκριτικός, μακριά από θεοποιήσεις και αγιοποιήσεις. Διαθέτει καθαρή ματιά, είναι άνθρωπος ελεύθερος. Αυτή, εξάλλου, η αυτονομία, το αυτεξούσιο, το αδέσμευτο εξάγονται ως δίδαγμα της νομαδικής ζωής έως αυτό το σημείο του έργου. Είναι το σύνολο μιας περιπετειώδους ζωής με οραματικό στόχο, που ανακαλεί στη μνήμη, έμμεσα έστω, αν και υπό άλλους όρους, τον τρόπο λειτουργίας, επικό και δραματικό, της παλαμικής Φλογέρας του Βασιλιά.

Ενδιαφέρον ξεχωριστό βρίσκουμε στο κεφάλαιο που αναφέρεται στο μυθιστόρημά του, με τις αμφιβολίες του αν γράφει αυτοβιογραφία, μυθιστόρημα ή δοκιμιακή αφήγηση. Ο Κωνσταντινίδης αναζητά το βαθύτερο νόημα της ζωής στην αλληγορία του μύθου και στην παραβολική λογική του. Στο κεφάλαιο, λοιπόν αυτό, διαλεγόμενος με τον εαυτό του για την αξία του μυθιστορήματος, συγχέοντας σκόπιμα αυτόν με την περσόνα του κεντρικού ήρωα, πείθει ότι ο Νομάδας του υπερβαίνει την πραγματικότητα, θεωρώντας την πολυπρισματικά και πλάθει τον μύθο ενός κόσμου άλλου’ το όνειρο, αν θέλετε, για έναν κόσμο ασύμβατο με τις συνήθειες του εφησυχασμού και συνάμα αφυπνιστικό για την απόλαυση της περιπέτειας που ενέχει η ζωή εγγενώς μέσα της.

* Ο Θεοδόσης Πυλαρινός είναι ομότιμος καθηγητής Λογοτεχνίας Ιονίου Πανεπιστημίου